YUN

YUN. Eskiçağlardan beri insanların soğuktan korunmak için yararlandıkları yün, günümüz¬de de giysi yapımında ve dokumacılıkta yay¬gın olarak kullanılır. İlk insanlar önceleri hay¬vanın postuna sarınarak soğuktan korunur¬ken, daha sonra bu kıllardan iplik yapmayı ve kumaş dokumayı öğrendiler.
Yün çoğunlukla koyundan elde edilir. Ay¬rıca, Ankara tavşanı, tiftik elde edilen Anka¬ra keçisi, deve, kaşmir denen üstün nitelikli yünü veren Kaşmir keçisi, Peru keçisi, lama ve alpaka da yününden yararlanılan hayvan¬lardandır. Yün, uzun ve kaba kılların altında, hayvanın derisini ince bir katman olarak örten çok yumuşak lif ya da kıllardır. Zaman¬la, özellikle yünü için üretilen koyunlar ıslah edilmiş, üstteki kaba ve uzun kıl katmanı yok edilerek, yumuşak tüylü koyunlar üretil¬miştir.
Yün, iklim koşullarına göre, koyunlar yılda bir ya da iki kez kırkılarak elde edilir. Türkiye'de koyunlar genellikle, ilkbahar sonu ya da yaz başında ve sonbaharda olmak üzere iki kez kırkılır. Yaz başında kırkılan kış yünü yapağı olarak adlandırılır. Bu yünün kılları daha uzun ve ince olur.
Koyun yünü kırkım zamanına bağlı olarak dört ana sınıfa ayrılabilir. Bunlar, genç kuzu¬lardan kırkılan kuzu yünü; ilk yıl kırkılmamış kuzulardan elde edilen kuzu yünü; ikinci ya da daha sonraki kırkımlarda elde edilen ana yünü ve ölmüş ya da kesilmiş koyun derilerin¬den kırkılan ya da kireç ve başka kimyasal maddelere yatırılıp gevşetildikten sonra yolu¬nan, deri ya da tabak yünleridir.
Yünler eğirme ve dokuma için ayrıca sınıf¬landırılır. Yün ne denli inceyse, o ölçüde niteliklidir. Bazı yünlerin doğal dalga ya da kıvrımları başka yün türlerine göre daha belirgin ve düzenlidir. Yünün niteliği belirle¬nirken bu özelliği ve eğirme sırasında vereceği fire miktarı hesaba katılır.
Bir koyundan kırkılan yün başta bir bütün olarak kabaca sınıflandırılır; sonra daha ay¬rıntılı incelenir ve tam bir sınıflandırma ya¬pılır.
Bir koyunda farklı nitelikte yün bulunur. En iyi yün hayvanın omuz ve böğürlerinden, ikinci derece nitelikli yün ise sağrının alt bölümünden elde edilir. Daha sonra sırasıyla, bel altı ve sağrı, bacakların üst bölümü, bo¬yun, karın, kuyruksokumu ve bacakların al¬tından elde edilen yünler gelir. Bacakların alt bölümündeki kısa, kalın ve kaba kıllardan elde edilen yün zor boya tutardır. Düşük nitelikli yünlerden taranmamış yün ipliği, ince yünlerden ise taranmış yün ipliği ya da kamgam elde edilir. Taranmamış yün ipliği kısa lifleri ayırmak için uygulanan tarama işleminden geçirilmez. Daha gevşek, kalın ve kaba olan bu tür iplikten genellikle kalın kumaş, battaniye, halı ve kilim yapılır. Kamgam ipliği üretiminde ise yün taranarak kısa liflerden ayrılır; birkaç kez çekme maki¬nelerinden geçirilerek, lifler paralel duruma getirilir. Böyle ayrıntılı işlemlerden geçirilen kamgam ipliği taranmamış ipliklerden daha düzgün ve sıkıdır.
Yün ipliği renkli kumaş için kullanılacaksa, genellikle örme ya da dokuma aşamasına gelmeden boyanır. Çoraplar dairesel örgü makinelerinde örülür; daha nitelikli kumaşlar ise düz dokunur. Yünü dokumak için bildiği¬miz dokuma tezgâhlan kullanılır. Yün kumaş¬lar bazen 10 metreye ulaşan daha enli parça¬lar halinde dokunduğu için, yünlü dokuma tezgâhları pamuklu dokuma tezgâhlarından daha büyüktür.
Yün dokunarak elbiselik kumaşlar, battani¬yeler üretilir. Yünlü kumaşlar dokunduktan sonra, nemli ortamda, dinkleme adı verilen bir işlemden geçirilir. Bu işlemde genellikle sabun kullanılır. Dinkleme sırasında, kumaş silindirler arasından geçirilir ya da tokmaklarla dövülür. Böylece çekmesi sağlanan kuma¬şın kalınlığı ve dayanıklılığı artar; dokusu zor görülür duruma gelir. Bazen de dokuma yüzeyi "havlandırılır" ve kumaşa tüylü bir görünüm verilir. Elbiselik kumaşların bitirme işlemleri genellikle, dışa taşan liflerin temiz¬lenmesi ve kumaşın buhardan geçirilip ütülenmesiyle tamamlanır.
Koyundan kırkılan yün yeni yün olarak bilinir ve oldukça pahalıdır. Daha ucuz yünlü ürünlerin yapımında eski yünlü giysiler yeni¬den işlenerek kullanılır.
Bir yün lifi mikroskop altında incelendiğin¬de iğ biçiminde hücrelerden oluştuğu ve birbiri üzerine binmiş pullarla kaplı olduğu görülür. Yünün bazı üstünlükleri ile bazı sakıncalarının nedeni bu pullardır. Pullar, sıcak sabun köpüğünde yünün çekmesine ve keçeleşmesine yol açar. Yünün bu yapısal özelliği keçe yapımını olanaklı kılar. Buna karşılık, aynı durum yünlü giysilerin yıkanma¬sında büyük güçlükler doğurur. Ama bugün kimyasal işlemlerle pulları yok ederek bu güçlüğün üstesinden gelinebilmektedir.
Yünlü giysiler vücudu sıcak tutar. Bunun nedeni kalın olmaları değil, yün lifleri arasına sıkışmış bir hava kütlesinin varlığıdır. Bu kütle vücudun doğal ısısının kaybolmasını önler. Sıradan bir pamuklu giysi aynı ölçüde hava tutmaz. Kabartılmış pamuklu bir batta¬niye ise yün battaniye kadar vücudu sıcak tutabilir. Ama yün lifleri yay gibi esnek olduğundan, yün battaniye yıkansa bile kaba-rıklığını korur. Öte yandan pamuklu battani¬ye kısa zamanda ezilir ve kabarıklığını yitire¬rek eskisi kadar ısıtmaz olur.
Yünün bir başka üstünlüğü, ıslaklık duygu¬su yaratmaksızın oldukça yüksek miktarda nem tutabilmesidir. Yün bir kurutma fırının¬da kurutulduktan sonra sıradan bir oturma odasına alınsa, kısa zaman içinde ağırlığını neredeyse yüzde 20 oranında artıracak kadar nem emer. Yün bu nemi emerken açığa ısı çıkarır. Bu nedenle nemli havada yün palto ile dışanya çıkan kişi ısındığını hisseder. Paltonun emdiği nemden açığa çıkan ısı bir çaydanlık dolusu suyu kaynatmaya yeter!
Ilıman iklimli ülkelerin çoğunda koyunlar yünleri için yetiştirilir. Yün üretiminde en yaygın kullanılan koyun türleri için KOYUN maddesine bakınız.
Dünyada nitelikli ince yünün büyük bölü¬münü Avustralya üretir. Bu yün, İspanya'da geliştirilmiş merinos koyunlarından elde edi¬lir. Tasmanya'da da nitelikli beyaz merinos yünü üretilir.
Öbür önemli ince yün üreticileri SSCB ve Yeni Zelanda'dır. Halı dokumada kullanılan daha kaba yün Hindistan'da üretilir. En büyük yün tüketicileri ABD, İngiltere ve Japonya'dır. İngiltere, tüvit, tartan gibi ince yünlü dokumaları ve ince yün örgü işleriyle tanınır..
Türkiye'de yüncülük ve yünlü kumaş sana¬yisi istenilen düzeyde gelişmemiştir. Bunun da nedeni koyunun daha çok eti ve sütü için yetiştirilmesidir. Türkiye'de elde edilen yün¬ler genellikle kaba lifli ve karışıktır. Bu yüzden giyimden çok halı, keçe ve kilim yapımında kullanılır. Türkiye'de yün üretimi¬nin yaklaşık yüzde 70'ini Doğu Anadolu Bölgesi sağlar. Günümüzde ince yün üretimi¬nin artırılması için merinos koyunlarının ye¬tiştirilmesine önem verilmektedir.