PNÖMATİK AYGITLAR

PNÖMATİK AYGITLAR, sıkıştırılmış havay­la çalışan aletlerdir. ("Pnömatik" sözcüğü, "rüzgâr" ya da "nefes" anlamındaki Eski Yunanca pneurna sözcüğünden gelir.) Pnö­matik aygıtların, çekiç, matkap, kömür kaz­ma aygıtı (havöz), taşlama aygıtı, perçinleme ve perçin kesme aygıtı gibi çeşitli türleri vardır. (Perçin, metal levhaları birbirine tut­turmak için kullanılır. Kalın bir çiviye benzer. Levhalardaki deliklerden geçirildikten ve başı yerine oturtulduktan sonra ucu çekiçlenerek delikten çıkmayacak biçimde levha yüzeyine taşırılır.)

Sıkıştırılmış havanın gücü eskiden beri bilinir, ama bundan pek yararlanılmazdı. 1861'de, Alpler'den geçen ve Fransa ile İtal­ya'yı birbirine bağlayan Mont Cenis (Frejus) Tüneli'ni yapmakla görevli İtalyan mühendis Germain Sommeiller, kayalarda delik delmek için bir pnömatik matkap geliştirdi. Aslında tünel yapım işi birkaç yıl önce ve tamamen insan gücüne dayalı olarak başlatılmıştı; bu yeni aygıtın kullanılmasıyla çalışmalar büyük bir hız kazandı.

Pnömatik aygıtlar için gerekli basınçlı hava bir kompresörden sağlanır. Kompresör hava­yı sıkıştırarak, sağlam, çelik bir tankta depo­lar; tankın basıncı santimetre kareye 3,5-7 kg arasında tutulur. Yol işlerinde ve inşaat alan­larında kullanılan kompresörler genellikle te­kerleklidir . Kompresörde kamyonlardakine benzer bir dizel motoru vardır; bu motor tanka hava basan bir pompayı çalıştırır. Kom­presörün otomatik denetim düzeneği, tank basıncı yeterli düzeye eriştiğinde pompa mo­torunu yavaşlatır, ama tank basıncı düştüğün­de bu kez motoru hızlandırır ve pompanın daha çok hava basmasını sağlar. Hava tankı esnek, kauçuk bir hortumla pnömatik aygıta bağlanır; hortumun ezilmesini ya da yırtılma­sını önlemek için çevresi çelik telle sarılır.

Pnömatik aygıtlar hafiftir, elektrik çarpma tehlikesi yoktur, kıvılcım ya da duman çıkar­mazlar. Bu nedenlerle, atmosferin temiz tu­tulmasının gerektiği ya da bir kıvılcım atlama­sıyla yangın çıkma tehlikesinin bulunduğu maden ocağı ve tünel gibi yerlerde kullanılmaya çok elverişlidirler. Dalgıçlar da sualtı işlerinde pnömatik aygıtlardan yararlanabi­lirler.

Başlıca iki tip pnömatik aygıt vardır: Hava motoruyla çalıştırılanlar ve alternatif piston hareketli motorla çalıştırılanlar. Hava moto­ru, bir karter içinde dönen bir rotordan oluşur. Kompresörden gelen basınçlı hava karterden içeri girer, rotora takılı kanatlara çarpar ve rotoru döndürür. Rotorun göbeğin­den çıkan mil ise, işi gerçekleştirecek takıma bağlıdır. Sıkıştırılmış havayla çalışan taşlama ve parlatma aygıtları, döner tel fırçalı aygıt­lar, matkaplar, tornavida ve lokma takımları bu tiptendir.

Alternatif piston hareketli pnömatik aygıt­lar, sıkıştırılmış havanın etkisiyle ileri geri gidip gelen bir pistonla çalıştırılır. Piston ileri doğru giderken, kendisine bağlı bir ucu, örneğin bir kazma ucunu da ileri doğru hareket ettirir. Sert zeminleri kırmaya, gev­şetmeye yarayan kırma ya da kazma aygıtları; kazantaşlarını kırma gibi işlerde kullanılan çekiç ve keskiler; perçin tabancaları; döküm­hanelerde kalıp kumunu sıkıştırmak için kul­lanılan tokmaklar bu tür aygıt­lardır. Madenlerde kullanılan pnömatik del­me aygıtları da bu biçimde çalışan çekiç türleridir.

Sıkıştırılmış hava pnömatik aygıtlarda oldu­ğu kadar, kaldırma makinelerini, presleri, şahmerdanları ve başka makineleri çalıştır­makta da kullanılır.