POSTA
HİZMETLERİ, mektupların ve paketlerin belirli bir para
karşılığında bir yerden bir yere gönderilmesini kapsar. Genellikle önceden
satın alınan pulların fiyatı gönderilen mektup ya da paketin ağırlığına ve
gideceği uzaklığa göre değişir.
Başlangıçta
posta hizmetlerinin bir parçası olarak kurulmuş olan postaneler, günümüzde
topluma birçok değişik yoldan hizmet verir. Bazı ülkelerdeki bankacılık ve para
yollama hizmetleri ile resmi ya da özel kurumlara yapılan çeşitli ödemeler bunların
arasında sayılabilir. Etkili bir posta hizmetinin kurulması, özellikle ticaret
merkezlerinden uzakta oturanlar için postayla sipariş vererek alışveriş yapma
olanağını da yaratmıştır.
Eski Posta Sistemleri
Günlük yaşamın sıradan bir parçası durumunda olan
posta hizmetlerinin ortaya çıkışı günümüzden 5.000 yıl kadar önceye dayanır.
Eski Mısır'da başlayan posta hizmetleri 1.000 yıl kadar sonra Çin'de de
oluşturuldu. İlk postanelerin de Çin'de kurulduğu sanılmaktadır. İÖ 6.
yüzyılda Persler, yol boyunca dizili belli noktalarda mola vererek at
değiştiren ulaklar aracılığıyla oldukça hızlı haber gönderebiliyorlardı.
Eskiçağın en iyi posta sistemi ise Roma İmparatorluğu'nda kuruldu. Bu sistem
daha sonra Bizans İmparatorluğu'nda ve çevresinde kurulan İslam devletlerinde
de benimsendi. Ulaklı posta sistemlerinde, bugünkü anlamda "postane"
denebilecek mola noktaları genellikle yol üzerindeki hanlarda bulunurdu.
Pers ve Roma imparatorluklarında bir devlet
hizmeti olarak haberleşme düzgün ve gelişmiş yolların yardımıyla sağlanıyordu.
Ama bu mektupların tümü hükümet işleri ile ilgili resmi yazışmalardan
oluşuyordu. Özel mektup göndermek isteyen kişi ve kuruluşlar kendi
habercilerini bulmak zorundaydılar. Özel postaların kuruluşu ortaçağ sonlarına
rastlar. Bu dönemde şirketler ve loncalar özel posta hizmetlerini başlattılar.
Bu sırada uluslararası posta hatları da ortaya çıktı.
Modern Posta Hizmetleri
15. yüzyılın sonlarında hükümetler düzenli posta
hizmetlerini başlattılar. İlk posta sistemleri Fransa'da 1477'de, İngiltere'de
ise 1516'da başlatıldı. İkisi de doğrudan devlet hizmetinde olan ve halka açık
olmayan bu kuruluşları 1627'de Fransa'da, 1635'te de İngiltere'de düzenli bir
kamu hizmeti başlatan posta sistemlerinin kuruluşu izledi.
Posta hizmetlerinin yavaş yavaş bir devlet
tekeli niteliği kazanması ve bunun 17. yüzyıl sonlarında resmileştirilmesi özel
posta kuruluşlarının giderek ortadan kalkmasına yol açtı. Ama, bu özel
kuruluşlar ortadan kalktıkları tarihe kadar yeni hizmetler geliştirmeyi sürdürdüler.
Bu kuruluşların başlattığı, zarfın üstüne mektubun postaya verildiği yeri ve tarihi
gösteren bir damga basılması gibi yenilikler devlet postalarınca da
benimsendi.
18. yüzyılda öncelikle ana hatlarda posta
arabaları kullanılmaya başladı. ABD'deki ilk posta arabası seferlerini, ünlü
diplomat ve bilim adamı
Benjamin Franklin (1706-90) posta müdür yardımcılığı yaptığı 1753'te başlatmıştı.
Aynı yıllarda buharlı gemiler ve trenlerle mektup dağıtımı da başladı. Bugünkü
anlamda posta hizmetlerinin kurulmasında Sir Rowland Hill (1795-1879) adlı bir
İngiliz eğitimcinin büyük payı olmuştur. Hill, insanların birbirlerine daha çok mektup göndermeleri sağlanırsa
posta hizmetleri için ödenen paranın büyük oranda düşeceğini gördü. Bu konudaki
düşüncesini hükümete sundu ve sonunda uzaklık ne olursa olsun İngiltere'nin
dört bir yanında posta için ödenen paranın aynı olması sağlandı. Hill aynı
zamanda, mektubun üzerine yapıştırılan bir pul ile posta parasını gönderenin
ödemesini sağlayan sistemi de başlattı.
Kısa süre
içinde başka ülkeler de posta hizmetlerinde İngiliz sistemini örnek almaya
başladılar. Daha sonra gazetelere ve eğitimin gelişmesinde büyük önemi olan
basılı gereçlere de düşük fiyat uygulanmasına başlandı.
Posta
hizmetlerindeki reformlar ile demiryollarındaki büyüme aynı zamana rastlar.
Trenlerdeki özel vagonlarla taşınmaya başlanan mektuplar 640 km uzaklıktaki
bir yere bile, postaya verildiğinden bir gün sonra ulaşabiliyordu. ABD'de
1860'ta hizmete başlayan atlı posta sistemi Pony Express, telgrafın
kullanılmasına kadar görevini sürdürdü. Pony Express'in binicileri arasında
ünlü Buffalo Bili de vardı.
20. yüzyılda başlayan havayoluyla posta
taşımacılığında kısa süre içinde hızlı bir gelişme görüldü. İlk uluslararası
uçak postası 1919'da Paris ile Londra arasında gerçekleştirildi ve giderek
dünya çapında yaygınlık kazandı. II. Dünya Savaşı sırasında askeri yazışmaları
hızlandırmak amacıyla İngiltere' de başlatılan telsiz telgraf uygulaması,
1952'de Evrensel Posta Birliği (UPU) tarafından da kabul edildi. 1874'te
uluslararası anlaşmalar temelinde kurulan bu birlik ülkeler arasındaki posta
alışverişinde standartlaşma sağlamaya çalışır. Merkezi İsviçre'nin Bern
kentinde olan UPU 1948'den beri çalışmalarını Birleşmiş Milletler'e bağlı bir uzmanlık
kuruluşu olarak yürütmektedir.
Posta Hizmetleri ve Teknoloji
Etkili bir posta hizmeti için tek tek mektup ve
kolilerin elden geldiğince bir araya getirilerek topluca gönderilmesi gerekir.
Bu süreç, mektupların caddelerde bulunan posta kutularından ve postanelerden
toplanmasıyla başlar. Toplanan mektuplar yerel sınıflandırma merkezlerinde,
aynı yere gidecekler bir araya konularak sınıflandırılır. Pullar genellikle
bir makinenin yardımıyla damgalanır. Gidecekleri yere göre gruplandırılan
mektuplar, daha sonra ara sınıflandırma merkezlerine gönderilir. Burada
çeşitli yerlerden gelen ve aynı yöne gidecek olan mektuplar bir araya toplanır.
Son aşama, mektupların gidecekleri yerlerin sınıflandırma merkezlerine
gönderilmesidir. Mektuplar bu merkezlerde yaya dağıtıcılar ya da genellikle
küçük motorlu araçlar aracılığıyla dağıtılmak üzere kişisel adreslere göre
sınıflandırılır. Mektup dağıtımı çoğunlukla kapıda teslim ya da özel posta
kutusuna bırakma yoluyla gerçekleştirilir; ama postanelerde bulunan ve belli
bir para karşılığı kiralanan özel posta kutuları da yaygın olarak
kullanılmaktadır.
Günümüzdeki
dağıtımı daha hızlı ve kolay bir hale getirmek için de pek çok yenilik
geliştirilmiştir. Posta kodu da bu yeniliklerden biridir. Türkiye'de 1985'te
başlatılan uygulamaya göre beş rakamlı posta kodları kullanılır. İlk iki rakam
gönderinin gideceği ilin trafik numarası, son üçü ise posta dağıtım yerine
verilen numaradır. İstanbul'da kullanılan ilk iki numaralar suriçi ve surdışı
bölümler için 34, Beyoğlu için 80, Anadolu yakası için ise 81 olarak
belirlenmiştir.
Paketler ve koliler ile ilgili işlemler, bunların
biçim ve boyutlarının çeşitli olması nedeniyle çok daha güçtür. Damgalanmaları
ve
sınıflandırılmaları genellikle elle yapılır. Ayrıca taşıyıcı
kayışların, kaldırıcı ve yükleyici makinelerin kullanılması işlemleri hızlandırmaktadır.
Posta hizmetlerinde ve mektup taşımacılığında
genellikle çağa uygun yöntemlerden yararlanılır, tik zamanlarda kullanılan
posta trenleri hiç durmuyordu. Mektuplar yol boyunca destekler üzerine
yerleştirilmiş posta çantalarının trene çekilmesiyle toplanıyordu. Dağıtım ise
mektup torbalarının gerekli yerlerde trenden fırlatılmasıyla gerçekleştiriliyordu.
Son zamanlarda hızlı trenlerin devreye girmesi ve taşımacılığın gelişmesiyle
yol boyundaki büyük kasabalarda durarak mektupların boşaltma ve yükleme
işleminin elle yapılması çok daha güvenli ve kolay duruma gelmiştir. Birçok
büyük kentte mektup taşımacılığı trafik sıkışıklığı yüzünden yeraltı yoluyla
yapılmaktadır. Paris ve New York'ta basınçlı hava tüpleri kullanılmaktadır. Londra'da
1927'den beri, ana sınıflandırma merkezleri ile bağlantılı bir biçimde çalışan
otomatik yeraltı posta trenleri hizmet vermektedir.
Türkiye'de
Posta Hizmetleri
Osmanlı İmparatorluğunda
yabancı devletlerin elde ettiği kapitülasyonlar, bu devletlerin ülkenin
posta hizmetlerine el atmasını kolaylaştırmıştı. 16.
yüzyılın ilk yarısında çalışmaya başlayan yabancı postalar 20. yüzyılın ilk
yarısına kadar ülkenin iç ve dış haberleşmesinde önemli bir rol oynamayı
sürdürdü. II. Abdülhamid, yönetimine karşı olan Jön Türk yayınlarının yabancı
posta örgütleri yoluyla ülkeye girdiğini bildiği için bu postaları denetlemeye
çalıştıysa da başaramadı. Yabancı posta örgütlerinin ülkeden bütünüyle
çıkarılması ve yabancı postanelerin kapatılması ancak 1923'te imzalanan Lozan
Barış Antlaşmasıyla gerçekleşebildi.
Osmanlı İmparatorluğumda resmi posta hizmetleri
II. Mahmud (1785-1839) dönemine kadar, dünyadaki posta sistemlerinin çoğunda
olduğu gibi yalnızca resmi devlet haberleşmelerini kapsıyordu ve ulaklar
aracılığıyla yürütülüyordu. Osmanlı ulaklarına "posta tatarı"
ulakların mola verip at değiştirdiği noktalara ise "menzilhane" adı
verilirdi. Ülkede pek çok yenilikçi girişimi başlatan II. Mahmud, 1832'de
çıkardığı bir fermanla, hiçbir ayrım yapılmaksızın bütün halkın
yararlanabileceği bir posta sistemi kurulmasını istedi. 1834'te Üsküdar İzmit
arasında bir posta yolu yapıldı ve arabalarla posta taşımacılığı başladı.
Kasım 1839'da Gülhane'de ilan edilen Tanzimat
Fermanı'ndan bir yıl sonra Posta Nezareti kuruldu. Birkaç yıl içinde
İstanbul'un başka yerlerinde ve çeşitli eyaletlerde yeni postaneler açıldı.
1861-65 arasında posta bakanlığı yapan gazeteci
Agâh Efendi, 1840'ta İngiltere'de uygulamaya konan posta pulu kullanımını
Türkiye'de de gerçekleştirmek istiyordu. 13 Ocak 1863'te posta pulunun
kullanılmaya başlanmasıyla birlikte posta hizmetleri kolaylaştı ve hızlandı.
1871'de, 1855'te genel müdürlük olarak kurulmuş olan
telgraf işletmesiyle birleştirilen Posta Nezareti, Posta ve Telgraf Nezareti
adını aldı. II. Meşrutiyet'in ardından 1909'da bir genel müdürlüğe
dönüştürüldü. 1911'de telefonun da iletişim alanına girmesi üzerine Posta,
Telgraf ve Telefon Nezareti adıyla yeniden bakanlık oldu. 1918'de, posta
hizmetleri artık daha çok deniz ve demiryollarıyla sürdürüldüğü için posta
tatarlarının görevine son verildi. Ertesi yıl bakanlık yeniden genel müdürlük
yapıldı ve saltanatın kaldırıldığı 1922'ye kadar çalışmalarını sürdürdü.
1920'de Ankara'da bir posta müdürlüğü kuruldu.
Saltanatın kaldırılmasından sonra İstanbul'daki genel müdürlükle birleştirilen
bu işletme 1953'te Türkiye Cumhuriyeti Posta, Telgraf ve Telefon İşletmesi
adını aldı. Kısaca PTT olarak bilinen bu genel müdürlük günümüzde Ulaştırma
Bakanlığı'na bağlı bir kamu iktisadi kuruluşu olarak çalışmalarını
sürdürmektedir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder