YELPAZE

YELPAZE/ insanların çevrelerindeki havayı harekete geçirip serinlemek amacıyla kullan­dıkları basit bir el aracıdır. Yelpaze genellikle elde tutulur ve yüzün önünde ileri geri salla­narak oluşturduğu hava akımıyla yüzü .serin­letir. Eskiden yelpazeler yalnız bu amaçla değil, harmanda buğdayı samanından ayır­mak hızla yansın diye ateşi yellemek ya da sinek ve başka böcekleri kovmak için de kullanılırdı. Günümüzde havayı hareketlen­dirmek için bir tür elektrikli yelpaze olan vantilatörler kullanılır.

Eski Mısır'da kadınlar yelpaze olarak hur­ma ağacının yapraklarını kullanırlardı. Rahip­ler dinsel törenlerde ateşi yelpazelerdi. Kralın yelpazecisi olmak çok saygın bir işti ve kulla­nılan yelpazeler, yarım daire biçiminde dizil­miş tüylerden yapılır, uzun bir sapa tutturulurdu.

İlk yelpazenin nasıl bulunduğuna ilişkin birçok efsane vardır. Çinliler yelpazeyi bir mandarinin kızı olan Langsin'in bulduğuna inanırlar. Langsin bir yaz şenliğinde maske­sini çıkarmış ve onunla yüzünü yelpazelemişti. Buradan kaynaklandığı kabul edilen kat­lanmayan yelpazelerin daire, kalp ya da inci biçiminde birçok çeşidi vardır. Bunlar hurma yapraklarından, tüylerden, bambu kamışın­dan, bağadan (kaplumbağa kabuğu), parşö­menden ya da oymalı fildişi saplı bir çerçeve­ye gerilmiş ipekli dokumadan yapılır. Katla­nır yelpazeleri İS 670'lerde Japonlar buldu. Bu yelpazeler katlandığı zaman birbiri üstüne konmuş çubukların oluşturduğu küçük bir demet görünümü alırdı. Yelpazenin katlanış biçimi için yarasa kanatlarının katlanış biçi­minden esinlenilmişti. Yelpaze gibi açılıp genişleyen yaşamı temsil ettiğine inanıldığı için, Japonya'da yakın zamana kadar herkes, her durumda yelpaze kullanırdı. İdam mah­kûmu elinde yelpazeyle ölüme gider, mahkû­mun kafasını kesecek cellat elinde bir yelpaze tutardı.

Eski Yunan'da tavus kuşu tüylerinden ya­pılmış yelpazeler serinlemek ve sinekleri kovmak için kullanılırdı. Romalı kibar genç erkekler, yanlarındaki hanımlar için değerli tahtalardan ya da oymalı fildişinden yapılmış yelpazeler taşırlardı. İtalya'daki Monza Ka­tedralinde bulunan en eski Hıristiyan yelpa­zesinin, 7. yüzyılda Kuzey İtalya'daki Lombardlar'ın kraliçesi Teodolinda'nm olduğu söylenmektedir. Bu yelpaze gümüşle kaplı tahta bir çerçeveye gerili mor tirşe ya da parşömenden yapılmıştır.

16. yüzyılın sonlarına kadar yelpazeler ge­nellikle tüylerden yapılırdı. İngiltere'de "ki­bar genç erkeklerin bile ellerinde tüyden yelpazeler taşıdığı" VIII. Henry döneminde, iri kuştüylerinden yapılmış yelpazeler moday­dı. Ticaret için doğuya giden Portekizli deniz­ciler dönüşlerinde yanlarında katlanır yelpa­zeler getirdiler. Bu yelpazeler 1590'larda İngiltere'de yaygınlaştı. Kraliçe I. Elizabeth' in, elinde böyle bir yelpaze tuttuğu ünlü bir portresi vardır. Öldüğü zaman kraliçenin eşyaları arasında bu yelpazelerin 27 güzel örneği bulunmuştur. Bu dönemde İngiltere' de yelpazelerle işaretleşmek için şifreler ge­liştirilmiş ve kibar hanımlar taşıdıkları yelpa­zeleri tutuş biçimleriyle hayranlarına mesajlar vermiştir.

En güzel yelpazeler 17. yüzyılda Fran­sa'da, yelpaze yapım sanatının doruğa ulaştığı XIV. Louis döneminde yapıldı. Bazı yelpaze­lerin üzerine ünlü Fransız ressamları resimler yaptı. Bu resimlerde Yunan tanrı ve tanrıçala­rı, kadın çobanlar, av sahneleri gibi kırsal ve romantik konular işlenmiştir.

Avrupa'da en özenli yelpazeler 18. yüzyılda yapıldı. Yelpaze saplarının yapımında çok güzel fildişi oymalar, değerli taşlarla süslü sedefler, altın ve gümüş süslemeler kullanıldı. Oğlak derisi, ipek, dantel ya da parşömenden yapılan yelpazelerin çoğunun bezemesini ünlü ressamlar yapardı. Yelpaze, güzel bir kadın kıyafetinin temel parçasıydı. Bu dönemde Çinliler de çok sayıda yelpaze yaparak Avru­pa'ya sattılar.

19. yüzyıla gelindiğinde ucuz olarak ve çok büyük miktarlarda üretilen yelpazeler daha sadeydi ve az bezemeliydi. 19. yüzyıl sonunda ve 20. yüzyıl başında devekuşu tüyünden ve dantelden yapılan yelpazeler gece kıyafetleri­nin bir parçası olarak kullanıldı. Ama, vanti­latörün ve daha sonra da klima aygıtının geliştirilmesiyle yelpaze kullanımı azaldı. Bu nedenle, 19. yüzyılın sonlarında hâlâ çok sayıda güzel yelpaze yapılmasına karşın, bunların kullanımı azaldı ve modası geçti. Günümüzde yelpazeler ge­nellikle sevilen bir koleksiyon eşyasıdır.