Bu durumda, felsefeye, benzer şartlar altında her zaman yüklendiği görevi yerine getirmek düştü: a-lışkanlıklara dayanan gelenek ile, her şeyi başarı ve kanılar açısından değerlendiren keyfîlik arasında, evrensel geçerlikte davranış kuralları sağlayacak olan yolu, yani aklın yolunu aramak. Sokrates'in yapmağa çalıştığı şey de buydu. Ama Sokrates, hem muhafazakârların, hem de demokratların düşmanlığını üzerine çektiği için baldıran zehiri içmeğe mahkûm edildi. Kendisine haklı olarak «manevî bilimlerin kurucusu» denilen Sokrates'in asıl istediği acaba neydi? Filozof, her insanın düşünmeksizin kabul ettiği davranış kurallarını metotlu bir inceleme ve düşünmeden geçirip, bu kuralların, düşünmeden sonra da hâlâ geçerli kalıp kalamayacaklarını araştırmak istiyordu. Sokrates'in, karşısına alıp konuştuğu kimseyi, uzun ve ayrıntılı bir soruşturmaya tabi tutarken güttüğü amaç da buydu. Sokrates, bu soruşturmalar sayesinde, kendine açılan kişiyi, herhangi mutlak bir otorite adına, davranışından utanmaya sürüklemek istemiyordu; amacı, bu kimsede, bir bilinç u-yandırmaktı. Bu bilinç, kişinin benimsediği ilkeler ile davranış ve düşünceleri arasındaki çelişmeyi fark etmesi ve böylece kendi kendisinin «yargıcı» haline gelmesi demekti. Karşısına alıp konuştuğu kimse, Sokrates'-ten ayrılırken, kendi cehaletinin farkına varır ve eski güvenini kaybederdi. Ama bu konularda düşünmeye yatkınlığı varsa, a-raştırmayı kendince yürütmek ve düşünme yoluyle, kendi kendisiyle tutarlı hale gelmek zorunluğunu hissediyordu. Böylece, ahlâk a-î^nında her ^eyin görenek veya otoriteden ibaret olmadığı ve bu alanda da birtakım yanlışlardan ve doğrulardan söz edilebileceği, Sokrates tarafından ileri sürülüyordu. İmdi, ahlâkî bilincin, doğru ve yanlış hakkındaki fikri bilin; ile bu tarzda birleşmesi, medeniyetimizin temel niteliklerinden biridir.
Aristoteles (M.ö. 384-322). Matematikçiden çok biyoloji bilgini ve siyaset alanında nazariyeciden çok gözlemci olan Aristoteles, felsefeye, sistemli düşünce ile somut ayrıntıya karşı duyulan ilginin hayret verici bir karışımını getirdi. Lykeion'da on üç yıl süreyle (335-322) verdiği derslerin sonucu o-lan geniş ansiklopedik eseri, önce, bir tüm-dengelimsel mantıkla (bugün, sınıflar mantığı diye adlandırılıyor) başlar. Filozof, bu mantığı, ilk hamlede mükemmelliğe eriştir-miştir. Bu amaca ulaşmak için, yalnız çelişmezlik ilkesini kullanmış ve bir ilk kavramın, bir ikinci kavramla; ikincinin de bir li-çüncüyle olan ilişkisinden, birincinin üçüncüyle olan ilişkisinin hangi şartlar içinde çıkarsanabilecegini göstermiştir. Böylece, her türlü düşünüşün her zaman için geçerli olan biçimsel şartlarının ilk örneğini ortaya koymuştur. Aristoteles'in metafiziği, yani «varlığın bilimi», her türlü gerçekliğin incelenmesine giriş niteliği taşır. Bu metafizik, gerçeklik hakkında söylenebilecek her şeyin i-çinde yer aldığı genel çerçeveleri ortaya koymaktadır. Daha genelden daha az genele ve soyuttan somuta geçer. Aristoteles, felsefesine geliştirerek, varlık biliminden hareket bilimine, yani fiziğe varır. Filozofun fizik teorisi, dünyanın merkez olması kavramına ve üzerinde yıldızların çakılı olduğu bir gökle sınırlanmış olan ezelî bir âlem tasavvuruna dayanır. Bu görüş, Galileo çağma kadar geçerliğini muhafaza etmiştir. Aristoteles, fizikten sonra biyolojiye geçer; bu konuda verdiği eserlerin başında, her çeşit hayatın ilkesi olan ruh hakkında yazdığı bir eser yer alır. Biyoloji konusundaki eserleri, geniş gözlemlere dayanan zoolojik derlemeler olmaları bakımından önem taşır. Biyolojiden sonra, insan felsefesine ve ilk olarak ahlâka geçer. Filozofun ahlâk felsefesi, kural ve buyrukları değil, ahlâksız davranışlar ve erdemler üzerinde yapılmış ince gözlemleri kapsar. Daha sonra siyaseti ele alır. Bu alanda da, birçok yunan sitesinin anayasaları üzerine temellenen siyasî olguları sınıflamakla işe başlar. Böylece Aristoteles, bilimlerin hızla ilerlediği her çağda, filozofun karşısına çıkan problemi, yani edinilmiş bilgilerin sentezinin yapılması problemini gözö-nünde tutar ve çözmeğe çalışır.
Stoa'cıhk, Epikuros'çutuk, Şüphecilik, iskender'in ölümünden (M.ö. 323) sonra, Atina, siyaset bakımından önemini kaybetti a-ma felsefenin merkezi olarak kaldı. Ne var ki, bu şehirde, felsefî düşünceyi temsil e-denler, Fenike, Suriye ve hattâ Babil menşeli yunanlılardı. Stoa'cıhk, Epikuros'çuluk ve Şüphecilik diye adlandırılan bu bilgelik o-kullarının ileri sürdüğü yeni düşüncelerin büyük yankısı oldu. Okulların adları da, i-fade ettikleri tarihî gerçeğin dışında anlam kazanarak hayat karşısında takınılan belli tavırları belirtmek için kullanıldı ve günlük dile geçti. Bu felsefî okullar, Eflatun'un Akademia'sı ve Aristoteles'in Lykeion'u gibi sadece bir bilginler aristokrasisine açık değildi; öğretileri, önce Yunanistan ve daha sonra Roma'da, büyük halk kütleleri içinde yaygınlaştı. Bu okulların her biri, fikrî meselelere verilmiş bir cevap olmaktan çok, ferdin manevî ve ahlâkî hayatının temeli olan ortaklaşa bir felsefe olmak niteliğini taşıyordu. Bütün bu okulların amacı, zenginlik ve sağlık gibi dış şartlardan veya site İSLAMİYETİslâm felsefesi, temelini Yeni Eflatuncu ( rüşte, Aristoteles mantığında bulan; inanı akıl, felsefeyle din arasında bağlantı kura ğa çalışan bir düşünce ürünüdür. Temel macı, batı ortaçağında olduğu gibi Tam nın varlığını akıl yoluyle ispatlamak; imar üstünlüğünü din inançlarının ve dogmalaı kesin hakikat olduğunu ortaya koymaktır.
Um letafetine göre temel varlık Tanrı dır.
hayatından ve ihtilallerden bağımsız, sürekli ve sağlam Ur mutluluğu insanoğluna sağlayabilmekti. Bu arada, Stoa felsefesini kuran Kityon'lu Zenon'un fenikeli bir tacir ve Atina'da yerleşmiş bir yabancı; son Stoa'cı-lar arasında yer alan Epiktetos'un bir köle ve Marcüs Aurelius'un bir imparator olduğunu belirtmek gerekir. Mutluluğun nasıl sağlanacağı konusunda bu ile okul farklı çözüm yolları ileri sürdüler. Stoa felsefesi, insanoğlunu, bir parçasını teşkil ettiği evrene bağlayarak mutluluğun sağlanablleceğl-nl söylüyordu. Bu felsefe, evreni, art arda gelen ters yönlü hareketleri düzenleyen akıllı ve gücü her şeye yeten bir ruhun harekete getirdiği biricik ve tanrısal bir varlık olarak görüyordu. Bu ters yönlü hareketlerin biri, evrenin, homogen ve ateı halinde bulunan bir tohumdan bağlayarak gelişmesini sağlıyordu. Bir başka hareket de, evrenin yeniden ilk hale dönmesine yolaçıyordu. Belli devirler içinde ve ebedt olarak, kaynağa dö-nüşün ardından evrim ve gelişme; evrim ve gelişmenin ardından kaynağa dönüş gerçekleşiyordu. Evrim, her seferinde, en küçük ayrıntısına kadar kendine özdeş olarak ortaya çıkıyordu. Stoa'cılar, bilge Hflye tanıtmak istedikleri ve cahilin farkına varmadı-fiım söyledikleri gerçek evreni, Akıl, Kader, Tanrı iradesi gibi eşanlamlı kelimelerle dile getiriyorlardı. Bilgelik, evrene bateğmekten, evrenin istediğini istemekten,' «tabiata uymaktan başka şey değildi. Pasif bir baseğ-meden çok, aktif bir razı olusu dile getiren bu manevî tavır sayesinde insanoğlu, kendisini tek tek nesnelere bağlayan tutkulardan kurtularak en yüce tanrının balkanı; öteki tanrılarla insanların da yurttaşları oldukları evrensel sitenin bir üyesi haline gelebilirdi. Epikuros'çuların (bk. epİktjios) ileri sürdükleri çözüm yolu da, bilge kilinin evren karşısındaki davranın ile ilgiliydi ama bu çözüm yolu, Stoa'cılarınkinden farklıydı. Eplkuros'çulara göre, mutluluk zevk almaktır. Ama zevk, acının bulunmayışından doğan bir huzur ve sükûn halidir. Oysa, acılarımızın çoğu, evren hakkındaki yanlış fikirlerden ileri gelen korku ve endişelerden doğar. İnsanın ceza çekeceği bir öteki dünya düşünülmekte; evrende, insanlardan fedakarlıklar isteyen tanrı ve şeytanların İradesinin geçerli olduğuna inanılmakta*, tanrıların gönderdiği ileri sürülen bütün kötü alâmetlerden ve göktaslarından korkulmaktadır. İnsan hayatını zehirleyen bütün bu boş inançlar, yanlış bir fizik öğretisinden doğmaktadır. Gerçek ve doğru fizik, atomculuktur. Bu anlayış, yeryüzünde var olan bütün cisimlerin (hattâ ruhumuzun bite), çarpışmaların rastlantısından doğan ve bir gün mutlaka çözülüp dağılacak olan atom kümelenmelerinden başka şey olmadığını ileri sürer. Ruhumuz ölümlü olduğu için, ne ölümden ne de öteki dünyadan korkmamamız gerekir. Eğer tanrılar vana, onlar da, tıpkı bizim gibi, rastgele biraraya kümelenmiş atomlardan başka şey değillerdir ve bizimle ilgileri de yoktur. Bunların dışında, a-cılarımız, karşılayamayacağımız aşırı ölçüde istekler duymamızdan, hastalıklardan doğmaktadır. İsteklerimizi en aza indirerek ve şimdiki acılarımızın karşısına geçmiş zevklerimizin hatırlanışını çıkararak, acıyı ortadan kaldırabiliriz. Bu düşüncedeki derinlik, bizi baskı altına almayan ve manevL, bir hürriyete kavuşturan bir dünya görüntüsü yaratmasmdadır; insanoğlunu hem yeryüzünden kurtarır, hem de yeryüzünde bırakır. Şüpheci, her şeyin şüpheli olduğunu söyleyerek, yargı vermekten kaçınarak başka bir yoldan da olsa aynı iç huzura varır.
• Yeni Eflatun'culuk.
Roma imparatorluğunun son yüzyıllarında, yeni bir felsefe türü ortaya çıktı. Bu, İskenderiye mistisizmiydi. Roma dünyası o sıralarda doğuluların boş inançlarına saplanmıştı; duygusal dünya Stoa'cıların ve Epikuros'çuların aksine ruhun düşmanı olan kuvvetlerin yer aldığı ve ruhu tutsak tuttuğu bir ortam olarak görülüyordu. Burada da son amaç bağlardan kurtulmaktı; fakat söz konusu, sadece insanin iç kurtuluşu değildi; insanı saran büyüleyici kuvvetlerden kurtulmak için, daha etkili bir kuvvet bulmak gerekiyor ve bundan ötürü sihir ve büyü işlemlerinden veya mistik törenlerden fayda umuluyordu. (Bk. büyü.) İşte bu sırada, helen bilgeliği son bir atılım göstererek, anlamsız hale gelmiş olan dünyaya bir düzen vermek amacıyle Eflatun'a yöneldi ve Yeni Efiatun'culuğu yarattı.
Plotinos'un (203-270) felsefesinde, bütün ortaçağ ve yeniçağ metafiziklerinin kaynağı olan karmaşık ve derin bir metafiziğin dile geldiği görüldü. Bu metafiziğin ana fikrine göre ruh, ancak kendi kaynağını bilip tanı
dığı takdirde kurtulabiBrdi: ruhun kurtul şu bu bilginin elde edilmesi demekti. Ol ve değişme çarkına girmeden önce, içini yer aldığı ezelîliğe birleşmek için karşı T hun duyduğu özlem; bütün varlıklarla bi lesmek isteği; ayıran, uzaklaştıran ve d ğıtan her şeyin kötülüğüne inanç; içinde h şeyin kaynaştığı Bir veya İyi denilen yü ilke ve ruhun hem kendisi hem de eşya ha irındniri bilincini kaybederek mistik bir î şantının deneyine girişmesi, Yeni Eflatui culuğun ortaya attığı ve daha sonra sık s ele alınmış olan temalardır. Bir'den baş] yarak, evrensel ruhun (bizim ruhlarımız b nun parçalarıdır) kaynağı olan evrensel Zi nin nasıl türediğini açıklayan bu çıkış (s dur) metafiziği, Spinoza ve Bergson'a varı caya kadar, eşyanın ilk kaynağını aray bütün metafiziklerin örneği olmuştur.
İslamiyet :
İslâm felsefesi, temelini Yeni Eflatuncu görüşte, Aristoteles mantığında bulan; inançla akıl, felsefeyle din arasında bağlantı kurmağa çalışan bir düşünce ürünüdür. Temel amacı, batı ortaçağında olduğu gibi Tanrı'nın varlığını akıl yoluyla ispatlamak; imanın üstünlüğünü din inançlarının ve dogmaların kesin hakikat olduğunu ortaya koymaktır, islâm felsefesine göre temel varlık Tanrı'dır; Tanrı'nın dışında kesinliğe varan bir gerçek yoktur. Felsefenin konusu Tanrı'nın sıfatlarını, yarattığı âlemi düşünmek, yorumlamak; imanın verdiği giiçle aklın sınırlarını aşan yüce varlıkları kavramağa çalışmak, olmalıdır. Felsefe dinin hizmetindedir, onun sınırları içinde kalan konular üzerinde düşünmelidir. Felsefe, dinden ayrı bir düşünce çığırı olmamalıdır. Fakat bu görüşe bütün islâm filozofları katılmaz. Aristotelesci ve akılcı islâm filozofları, felsefenin din sınırları içinde kalması gereğine inanmazlar. Onlara göre akıl, düşüncenin temel ilkesidir. Bilginin kaynağı akıl ve duyulardır, iman değildir, iman aklın sınırları dışındadır. Ama islâm felsefesi, genellikle, yoruma kaçan, Aristoteles ve yeni eflatuncu kaynaklardan beslenen, dinle anlaşma yoluna giden, Kur'an'ın çizdiği sınırların dışına pek çıkmak istemeyen ve ortaçağ avrupasında olduğu gibi amacı metafizik varlıkların yorumlanması olan bir felsefedir. — İslâm felsefesinin gelişmesi. Doğuda Phi- lon, Plotinos, Porphyrios gibi yeni eflatuncu filozofların aracılığıyle yayılan eski yunan felsefesi, kısa zamanda bütün islâm düşünürlerinin ilgisini çekti. El-Kindi, Zekeriya Razi, Farabî, tbni Sina, Ibnürrüşd gibi ortaçağ islâm filozofları yunan felsefesini değişik açılardan incelediler. İlkçağ filozoflarının bilinen bütün eserleri Yahudiler tarafından Arapçaya çevrildi. Başta Aristoteles ve hocası Eflatun olmak üzere birçok yunan fi- lofozunun düşünceleriyle, islâm dini inançları arasında birtakım bağlantıların kurulması yoluna gidildi. Kökünü Aristoteles mantığında bulan Kelâm, kısa bir süre içinde düzenli bir bilim dalı niteliğini kazandı. İslâm filozoflarının kimi yunan atomcularını, kimi yalnız Eflatun'u, kimi de Aristoteles'i örnek aldı. Farabî, lbni Sina, Ibnürrüşd, İbn Me'mun (Musa bin Me'mun) gibi meşşai (gezinimci) felsefe okuluna bağlı kalanlar, Aristoteles'in bilinen eserlerini, özellikle Organon'u (mantık) yorumlamağa, islâm inançlarıyle felsefe arasında mantık ilkelerine dayanan birtakım bağlantılar kurmağa çalıştılar.Eski eserlerin Arapçaya çevrilmesiyle başlayan islâm felsefesi, kısa bir süre içinde Basra, Urfa, iskenderiye, Şam, Kurtuba gibi az çok birbirinden ayrı felsefe çığırlarının doğmasına yolaçtı. Farabî ve lbni Sina o zamana kadar Aristoteles ve Eflatun'un bilinen bütün eserlerini, onların izinden giden Plotinos ve Porphyrius'un açıklamalarını yorumladılar. Ibnürrüşd, izinden gittiği Farabî ve lbni Sina'ya dayanarak Aristoteles'in bütün eserlerini, özellikle mantığını yeniden geniş bir biçimde yorumladı. Felsefede yeni bir aristotelesçiliğin doğmasını sağladı. Felsefenin sanı sıra riyaziye, astronomi, nebatat, hayvanat, tıp gibi daha çok gözlem ve deneye dayanan veya deney yapmağa yardımcı olan bilimler gelişmeye; ilkçağda yaşamış öncülerin eserleri Arapçaya çevrilmeğe başlandı, öyle ki XI. yy. da bütün yunan ve latin eserleri Arapçaya kazandırıldı. İspanya'da hızla gelişen ve ibnürrüşd eliyle geniş bir alana yayılan Aristoteles'çilik, batı hıristiyan filozoflarını etkilemeğe başladı. XII yy. da Toledo başpiskoposu kalabalık bir tercüme kurulu kurarak daha önceden Arapçaya çevrilen bütün yunan ve latin eserlerini arapçalarından Latinceye çevirtti. Daha sonra lbnürrüşd'ün, ibn Me'mun'un bütün XII. yorumları Latinceye çevrildi. Avrupa eski yunan ve latin düşüncesini Arapça kaynaklardan öğrenmeğe, tanımağa başladı. Abelardus, Albertus, Magnus gibi hıristiyan ortaçağının en büyük filozofları ilkçağ filozoflarını; Plotinos, Porphyrius gibi yeni eflatuncu Aristoteles yorumcularını Farabî ve tbni Sina'dan öğrendiler. Aquino'lu Thomas ünlü Summa'sını ibnürrüşd ve kurtubalı İbn Me'mun'un etkisi altında yazdı. XII. ve XIII
XII. yy.larda başlayan batı aristotelesciliği- nin tek kaynağı, Arapçaya çevrilmiş eserlerdi. İslâm düşüncesi beslendiği eski kaynaklarla yeni gelişmekte olan batı düşüncesine önayak oldu. Felsefenin yanı sıra ortaçağ ü- niversitelerinde okutulan ve kaynağını ilkçağ yunan düşüncesinde bulan bütün bilimler XII. ve XIII. yy. larda Avrupa'ya aktarılmağa başlandı. XIV. yy. da lbni Haldun sosyal ve tabiî ilkelere dayanan tarih araştırmalarının öncüsü oldu. Felsefenin karşısına aklı reddederek iman ve sezgi ile çıkan Gaz- zalî, ortaçağ avrupasında imana ve sezgiye dayanan bir görüşün öncülüğünü yaptı. Ortaçağ islâm düşünürleri ve filozofları aracılığıyle eski babil kültürü, sümer düşüncesi, mısır, hint ve iran medeniyetleri, Batı'da bilinmeğe, anlaşılmağa başladı.
Rönesans :
Bu teori, cisimleri, çarpma kanunlarına göre birbiri üzerinde etkide bulunan hareketli uzam parçaları olarak görür. Canlı cisimler de, bu evrensel mekanizma içinde yer alır. Bundan ötürü, hayvanların hareketlerini açıklamak için, hayatın ilkesi olan hareket ettirici bir ruhun varlığını ileri sürmek gerekli değildir. Mekanizme bağlı olan biyolojik bir fonksiyondan kurtulan ruh, metafizik içdüşünmenin hareket noktası olan salt düşüncedir. Ruhun, bu içdüşünmede oynadığı etkin rol ve sadece açık ve seçik fikirlere yatkın olma imkânı, onun hürriyetinin kanıtlarıdır. Ruh, bedene bağlıdır ve bundan ötürü, iradeyi sahte değerlere sürükleyen tutkular, bu hürriyeti köstekleyebilir, öyleyse, ahlâk, tutkuların iyi bir şekilde kullanılması demektir. Tutkuları meydana getiren maddî mekanizma bilinirse, bunları iyi yöne sevketmek kolaylaşır. Böylece, tutkular iradenin yardımcıları haline getirilebilir. İnsanı peşin hükümlerin ve tutkuların üzerine yükselten içdüşünmenin hür faaliyeti ve aklın bağımsızlığı, Descartes'ın felsefeye soktuğu esas temadır ve medeniyetimizin ana özelliklerinden birini meydana getirir.
Arkhimedes zamanından beri terk edilmiş o- lan bir helen geleneğini yeniden ele alan bir gelişme, yani matematik ve tabiat bilimlerinin parlak gelişmesi, felsefe için yeni şartlar yarattı. Tartışmaların kılı kırk yarma ve boş mantık oyunları haline gelişi, Mon- taignes'in (1533-1592) Denemeler (Essais) adlı eserinde ortaya koyduğu şüpheciliğe yolaçtı. Buna karşılık bilim alanında, kesinliğe ulaşan aklın taşıdığı büyük kuvvet açıkça görülüyordu. Böylece felsefe, bu kesinliklere nasıl ulaşıldığını ve başka kesinliklerin hangi şartlar altında elde edilebileceğini araştıran bir çaba haline geldi. İnsanoğlunun sürekli olarak ilerlediğine i- nanılıyordu. Geçmişten ve kaynağa dönüşten çok, gelecek ve gelişme üzerinde duruluyordu. İnsanın anlayış gücü inceleniyor ve bu gücü işlemez hale getiren engellerin ortadan kaldırılmasına ve böylece anlayış gücünden mümkün olduğu kadar fazla yararlanılmasına çalışılıyordu. Böylece metot meselesi ön plana geçti. Tartışmanın sadece kurallarını veren ve kabul edilmiş otorite ilkelerinden hareket eden eski organon (araç) yani Aristoteles mantığı, düşüncenin bu yeni atılımı için yeterli değildi. Francis Bacon, bir novum organımı (yeni araç) ortaya koydu. Bu yeni mantığın amacı, tabiattaki sırların araştırılmasında daha derinlere inmekti. Geçmişin mirasını yorumlamak, sınıflamak ve bu mirasın dökümünü yapmak değil, bilgiyi sürekli olarak çoğaltmak söz konusuydu. Bu icat ve buluş mantığında, varılan her sonuç sadece kendisi için mevcut değildi, yeni bir sonuca varılmasını sağlayan bir araç niteliği taşıyordu.
• Bacon (1561-1626). Bu felsefe, zekânın yaratıcı çalışmasının hangi düzenler içinde gerçekleştiğini göstermek amacını güdüyordu. Bacon, fizik bilimlerinde yapılan a- raştırmaların başarıya ulaşmasını sağlayan şartlar hakkında somut bir görüş ileri sürdü. Bu şartların her birinin ne gibi görevleri olduğunu açıkladı. Birlikte gerçekleştirilerek ilki gözlem, ikincisi olayları çeşitlendirerek ele alan deneyim, üçüncüsü de olaylar arasındaki değişmez ilişkileri meydana çıkaran tümevarımdır. Bu görüşün bu gibi araştırmalara, amatör ve heveslilerin garip bir merakı olarak bakıldığı bir çağda, ileri sürüldüğü unutulmamalıdır. Bacon ilerici bir felsefede, sadece edinilmiş bilgiyi aktarmağa yarayan üstat ve tilmiz ilişkisinin söz konusu olamayacağını; bunun yerine, herkesin ortak bir plana uyarak hareket ettiği kademe- leşmiş bir düzenin geçmesi gerektiğini açıkça görmüştü.
Decaetes ve Decartesçilik :
başka bir yol seçmişti, ama Bacon'ın düzenleme planına karşı gelmiyor, bu planın mutlaka gerekli olduğunu düşünüyordu. Kesinliğe ulaşmayı amaç edinen Descartes, Metot Üzerine Konuşma'da (Discours de la Mgthode) [1637], şüpheden sıyrılmış kesin bir felsefenin şartlarını arar. Felsefesini iç- düşünmeye (teemmül) dayandırır. Geleneğin, sosyal ortamın ve duyu algısının doğurduğu kesin olmayan kanaatlere kapılmamak için düşüncesini bunlardan uzaklaştırarak felsefesini kurar. Filozofun ödevi, hayatın etkileriyle rastgele meydana gelmiş yapıyı, düşüncesinin özgücüyle kurmak için kaynağa yeniden dönmektir. Descartes da, Bacon gibi, felsefenin, insanoğluna yararlı olması gerektiğini düşünmektedir. Çünkü filozofa göre, insanın çalışmasını kolaylaştıran bir mekanizma, beden hakkında edinilen sağlam bilgi üzerine temellenen bir tıp ve insanın kendisi üzerinde hâkimiyet kurmasını sağlayan bir ahlâk, bu felsefenin sonuçları olarak ortaya çıkacaktır. Ama Descartes'a göre, bu tür sonuçlar sadece ampirizmle elde edilemez. Bunların, madde ile insan tabiatı hakkındaki kesin bir bilgiye dayanmaları gereklidir. Oysa, kesinlik, sadece matematik bilimlerde görülür. Kesinliğin kaynağı, bu bilimlerin metodudur. Matematik bilimlerde, apaçık önermelerden hareket edilir ve bu önermelerden, başka önermeler çıkarılır. Böylece, çıkarılan önermeler de ilk önermeler kadar kesin olur. Metot, bu çıkarsamanın gerçekleştirilme düzeninden ibarettir. Descartes, metafizikte, aynı yolu izleyerek kendisinden şüphe edilemeyecek dolaysız ve apaçık bir önermeden (düşünüyorum, öyleyse varım) hareket eder. Buna, Tanrı'nın varlığını ekler. Anlayış gücümüzün yaratıcısı olan Tanrı, yetkin (mükemmel) bir varlıktır. Hükümlerimiz açık ve seçik bir fikre dayanarak ileri sürüldüğü zaman, aldanmamız mümkün değildir. Tanrı'nın yetkinliği aldarı- mamamızı garanti eder. Böylece, uzam hakkında edindiğimiz açık ve seçik fikir, maddenin özünü Ortaya koyar. Duyusal nitelikler hakkındaki karışık fikirlere dayanan A- ristoteles'ci fiziğin yerini, evrensel mekanizma hakkındaki apaçık teori alır.
• Descartes'ın yolundan gidenler. Descar- tes'ı izleyen bütün metafizikler, aklın etkisinde olan ve anlayış gücünü tatmin edecek şekilde düzenlenmiş bulunan bir evren tasarladılar. Bilginin en yüksek derecesi, Spinoza (1632-1677) için, aynı zamanda, hürriyetin en yüksek derecesi ve Tanrı ile en yakın kaynaşma demekti. Malebranche'- ın (1638-1715) Tanrı'sı, isteklerinin kuralı o- larak düzeni benimsiyordu. Leibniz'in (1648- 1716) Tanrı'sı ise, iradesini anlayış gücüne bağımlı kılıyor ve mümkün dünyaların en iyisini yaratıyordu. Bununla birlikte, eksiksiz ve kusursuz metodu, aşkın bir mutlak içinde gerçekleştirdikleri gözönünde tutulursa, bu filozofların, Descartes'çı düşünceye sadık kalmadıkları düşünülebilir. Çünkü Descartes, metodu,tanrısal faaliyetin dile gelişi olarak değil, insan anlayış gücünün gösterdiği faaliyetin kuralı olarak görüyordu. Ne var ki, anlayış gücünün birliği, insan türünün zihin bakımından birlik göstermesi, bütün bu felsefelerin de dayandığı ortak postulat'tı. Bu ilkeye Locke'ta (1632-1704) bile rastlanır. Bu filozof, fikirlerin doğuştan olduğu hakkında .Descartes'ın ileri sürdüğü tezi reddettiği ve bunların duyumlar dan türediklerini ileri sürdüğü halde, bütün insanlarda aynı zihnî ilkelerin oluştuğunu kabul ediyordu. Daha cüretli olan düşünürlerde, insanî birlik kavramı insanlığın tümünü kapsayacak bir düzenlemenin araştırılmasına yolaçtı. Descartes, bir evrensel dil fikri üzerinde daha önceden durmuştu. Leibniz, karmaşık fikirleri, basit fikirler halinde çözümleyerek, bu evrensel dili aklî bir şekilde ortaya koymağa çalıştı ve Çin'deki cizvit papazlarının raporlarına dayanarak bütün dünyaya yayılacak olan bir hıris- tiyanlığın hayalini kurdu.
Filozoflar yüzyılı:
Kant ve izleyicileri :
XVIII. yy. tam anlamıyle bir «filozoflar yüzyılıdır.» Gerçekten de, bu yüzyılda, bütün Avrupa'da geniş çapta yayılan eserler aracılığı ile birçok büyük yazarın, felsefî düşünceyi, hoşgörüsüzlüğe ve boş inançlara karşı bir silâh olarak yaygınlaştırmağa çalıştıkları görüldü. Şüphesiz ki, Berkeley, Con- dillac, Hume ve hattâ Rousseau'nun, Dide- rot, Voltaire veya d'Holbach gibi yaygın o- larak tanınmış ve sevilmiş yazarlar oldukları söylenemez. Bununla birlikte bütün bu yazar ve filozofların savundukları ortak noktalar vardı. Bu ortak noktaların en önde geleni indirgeyici (irca edici) çözümleme tutkusudur. Helvetius (1715-1780) şu cümleyi yazarken, içinde yaşadığı yüzyılın genel eğilimini dile getiriyordu: «Zaman ve ras- lantı, bütün olgulara gerçek olabilecek bir genel olguyu meydana getirmedikçe, filozoflar birtakım masallar uydurmaktan kurtulamayacaklardır.»
Traite des Sensations (Duyumlar İncelemesi) adi. eserin yazarı olan ve bütün zihnî hayatı duyuma indirgeyen Condillac'ın (1715-1780) öğretisi, bu düşünce eğiliminin apaçık bir örneğidir. Bu çağda «tabiata geri dönmek» konusunda sık sık verilen öğüt ise, sosyal hayattan edinilmiş gerçeklerin altında, varlığımızın basit ve temel unsurlarını araştırmanın gerekli olduğunu belirtir. Bu çözümleme tutkusu, her yerde, genel bir sadeleştirme arzusu halinde ortaya çıktı. Ahlâk alanında, bütün erdemleri, sempati izlenimine dayandıran duygu ahlâkları türedi. Bazı kimseler de bencilliği, topluma en yararlı eylemlerin kaynağı olarak görüyorlar.
Poto. LAROUR8E; Mctimmirc ıleı Auleurs dı. Tanrı'nın varlığını kabul eden ve «tabiî» olduğu ileri sürUlen basit bir din anlayışı, bu çağda, genellikle benimsendi. Bu düşünürlerin metafizikleri, az sayıda ilkeyle çok sayıda varlığı açıklamak eğiliminin etkisi altındaydı. Nitekim Berkeley'in (1685-1753) «im- materyalizmi», duyusal eşyayı fikirlere; buna karşılık d'Holbach'ın maddeciliği (materyalizmi) ise, ruhu maddeye indirger. İnsan Zihni Üzerine Deneme adlı eserin yazarı Hume (1711-1776), çözümlemenin insanı bir çeşit pozitivizme götürdüğünü gösterdi: hayattan edinilen günlük kanaatlere kapılacak olursak, sebep'te etkiyi meydana getirecek bir kuvvet olduğuna inanırız. Maleb- ranche'ın bazı çözümlemelerinden yararlanan Hume, sebep denilen şeyde bu tür bir kuvvetin bulunmadığını ve sebepten etkiye kolayca geçişimizin, bazı olay dizileri'nin tekrarlanmasından doğan tamamen öznel bir a- lışkanlıktan başka şey olmadığını ileri sürdü. Bu çağda, sosyal teorilerde de basitleştirmeler yapıldı. İnsanların eşitliği tezi, toplum içinde köke dayanan bir kademeleş- me olamayacağını ileri sürmek demekti. Ayrıca, otoritenin, ancak kuvvete veya rızaya dayanabileceği iddia ediliyordu. Rous- seau, otoritenin, medenî hukukta yapılan sözleşmelere benzediğini ileri sürerek meseleyi daha da basitleştirdi. Toplum sözleşmesinin farklı yanı, . belli sınırların olmayışı ve sözleşmenin yarattığı genel iradenin mutlak bir güç taşımasıydı. Bu çözümleme furyasında bazı bireşimlerin de (sentezlerin) belli belirsiz bir şekilde ortaya çıktığı görülür. Bunlar arasında, bilimlerin ve teknikle Bilimin, ahlâkın ve estetik bilginin değerini zihnin «a priori biçimleri»'nin evrenselliği üzerinde temellendirmek isteyen Kant'ın (1724-1804) eleştirici felsefesi bu görevi yerine getirdi, llâhiyata dayanan metafiziğin yerine içdüşünmeye dayanan bir metafizik koyması dolayısıyle ve düşünme metodu a- lanında gerçekleştirdiği devrimle olduğu kadar, hem transandantal bir metafizik, hem bir bilim teorisi, hem de pratik felsefesi niteliği taşıyan öğretisinin genişliğiyle, Kant'ın sistemi 1770'ten 1850'ye kadar uzanan bir felsefe çağı açtı. Kant'ın etkisinde gelişen akıl metafiziği Kant-sonrası denilen felsefe dönemini yani Fichte, Schelling ve Hegel'in felsefelerini kapsar. Fichte (1762-1814), insanın kendi üzerindeki serbest içdüşünmesi- nin eleştirici ilkesini mutlağa kadar rin sağladığı bütün sonuçları biraraya getiren Ansiklopedi'yi ve zihnin en mükemmel gerçekleşmesini, kapalı bir sistemde değil de müspet bilimlerin sürekli olarak zenginleşmesinde gören Condorcet'nin (1743-1794) sınırsız ilerleme teorisini saymak gerekir. XVIII. yüzyılda, felsefenin birliğini sağlayabilecek biricik araç eleştirmeydi. Medenî insanın ortaya koyduğu kültür alanlarını, yani bilimleri, ahlâkı, dini ve sanatı, yeniden ele almak ve bunların kaynaklarını insan yetilerinin yapısı içinde aramak ve değerlerini belirtmek, bir görev olarak ortaya çıkıyordu.
temellendirmek isteyen Kant'ın (1724-1804) eleştirici felsefesi bu görevi yerine getirdi, llâhiyata dayanan metafiziğin yerine içdüşünmeye dayanan bir metafizik koyması dolayısıyle ve düşünme metodu a- lanında gerçekleştirdiği devrimle olduğu kadar, hem transandantal bir metafizik, hem bir bilim teorisi, hem de pratik felsefesi niteliği taşıyan öğretisinin genişliğiyle, Kant'ın sistemi 1770'ten 1850'ye kadar uzanan bir felsefe çağı açtı. Kant'ın etkisinde gelişen akıl metafiziği Kant-sonrası denilen felsefe dönemini yani Fichte, Schelling ve Hegel'in felsefelerini kapsar. Fichte (1762-1814), insanın kendi üzerindeki serbest içdüşünmesi- nin eleştirici ilkesini mutlağa kadar götürür ve önce mutlak ben'in felsefesini kurar (1794). Bilen ve eyleyen ben'i konu olarak ele alan bir düşünmeden başka şey olmayan bu felsefe, daha sonra (1804) bir mutlak felsefesi haline gelir. Fichte'ye göre, insan, dünya ve Tanrı ile olan ilişkisinde, kendisini tam olarak bilip tanır. Fichte'nin ileri sürdüğü ilk felsefenin karşıtı, Schelling'in (1775 -1854) tabiat felsefesidir. Bu filozofa göre, insan ile tanrısallık arasında aracılık edebilecek biricik şey, tabiat karşısında yaşanan romantik duygudur. Fichte'nin son felsefesine yakın olan Hegel'in (1770-1831) sistemi ise, ben'in felsefesi ile tabiat felsefesini, bir mutlak felsefesi içinde uzlaştırır. Bu mutlak felsefesi, filozofun edineceği gerçek bilgidir. Bu dönemde. Kant'ın etkisi dışında kalan tek filozof, doğu bilgeliğinden ilham alarak felsefesini oluşturan Schopen- hauer'dır (1788-1860). Filozofa göre, hayat, kör bir iradenin ürünüdür; iç yüzü felsefe tarafından açığa vurulunca, bu irade, irade olmaktan çıkar. Kant'ın bilim teorisi, aklın ilkelerini, bilimin ışığında yeniden ele almağa çalışan Yeni Kant'çılığı doğurdu. Bu akımın belli başlı temsilcisi Hermann Co- hen'dir. Bu dUşünüre göre, zihnin kategorileri «bilimin metotlarından» başka şey değildir.
temellendirmek isteyen Kant'ın (1724-1804) eleştirici felsefesi bu görevi yerine getirdi, llâhiyata dayanan metafiziğin yerine içdüşünmeye dayanan bir metafizik koyması dolayısıyle ve düşünme metodu a- lanında gerçekleştirdiği devrimle olduğu kadar, hem transandantal bir metafizik, hem bir bilim teorisi, hem de pratik felsefesi niteliği taşıyan öğretisinin genişliğiyle, Kant'ın sistemi 1770'ten 1850'ye kadar uzanan bir felsefe çağı açtı. Kant'ın etkisinde gelişen akıl metafiziği Kant-sonrası denilen felsefe dönemini yani Fichte, Schelling ve Hegel'in felsefelerini kapsar. Fichte (1762-1814), insanın kendi üzerindeki serbest içdüşünmesi- nin eleştirici ilkesini mutlağa kadar götürür ve önce mutlak ben'in felsefesini kurar (1794). Bilen ve eyleyen ben'i konu olarak ele alan bir düşünmeden başka şey olmayan bu felsefe, daha sonra (1804) bir mutlak felsefesi haline gelir. Fichte'ye göre, insan, dünya ve Tanrı ile olan ilişkisinde, kendisini tam olarak bilip tanır. Fichte'nin ileri sürdüğü ilk felsefenin karşıtı, Schelling'in (1775 -1854) tabiat felsefesidir. Bu filozofa göre, insan ile tanrısallık arasında aracılık edebilecek biricik şey, tabiat karşısında yaşanan romantik duygudur. Fichte'nin son felsefesine yakın olan Hegel'in (1770-1831) sistemi ise, ben'in felsefesi ile tabiat felsefesini, bir mutlak felsefesi içinde uzlaştırır. Bu mutlak felsefesi, filozofun edineceği gerçek bilgidir. Bu dönemde. Kant'ın etkisi dışında kalan tek filozof, doğu bilgeliğinden ilham alarak felsefesini oluşturan Schopen- hauer'dır (1788-1860). Filozofa göre, hayat, kör bir iradenin ürünüdür; iç yüzü felsefe tarafından açığa vurulunca, bu irade, irade olmaktan çıkar. Kant'ın bilim teorisi, aklın ilkelerini, bilimin ışığında yeniden ele almağa çalışan Yeni Kant'çılığı doğurdu. Bu akımın belli başlı temsilcisi Hermann Co- hen'dir. Bu dUşünüre göre, zihnin kategorileri «bilimin metotlarından» başka şey değildir.
Kant'ın pratik felsefesi ise, Fichte'de ferdiyetçi ve cumhuriyetçi özellik taşıyan; Hegel'- de ise bütün ferdî iradelerin üstünde yer a- lan otoriter bir devlet teorisine varan geniş bir hukuk felsefesinin ortaya konulmasına yol açtı.
Marksizm :
Bu pratik düşüncelerin tümü, XIX. yy. da, marksizm çerçevesinde gelişti. Bu akıma a- dını veren Kari Marx (1818-1883), düşünceye, yeni bir konu olarak iktisadî ve sosyal gerçekleri, yeni bir temel olarak da kendini eylemlere tanımlayan gerçek insanı getirdi. Kapital'de açıklandığına göre, felsefe dünyayı sadece düşünce açısından ele almak demek değildir; felsefe, çoğunluğun yani emekçilerin, proletarya diktatörlüğünü yürütmek için iktidarı ele geçirecekleri bir toplumun gerçekleştirilmesi demektir. Maddeci diyalektik, Hegel diyalektiğinin ileri sürdüğü fikirlerin mücadelesi yerine, gerçek ve somut mücadeleyi koyar; böylece, felsefe, ihtilâlci düşünceyle aynı şey olur. Engels'in ve fransız sosyalisti Proudhon'un teorileri, XIX. yüzyılın temel olaylarından birini, yani sosyal bakımdan modern sanayiin büyük ilerleyişi ve insanî bakımdan işçilerin sefaleti şeklinde dile gelen büyük değişiklikleri incelemeyi amaç edindi.
XIX. yüzyılda fransız felsefesi :
A. Comte (1798-1857), pozitivizmini bu yüzyılda kurdu. Almanlar, mevcut durumu haklı çıkarmağa çalışıyorlardı; Comte ise, gelecekte ortaya çıkacak sosyal biçimi önceden kestirmek ve düzenlemek istiyordu. Hegel, Prusya devletini, tarihin ortaya koyduğu en yüce ve son aşama olarak görmüştü; pozitivizm ise her şeyden önce insanlığın tümünün gözönünde bulunduruyordu. Comte, Cours de Philosophie Positive (Pozitif Felsefe Dersleri) adlı eserinde, XVIII. yüzyılın eleştirici ve çözümleyici felsefesini reddederken çağının genel düşünce eğilimine katılıyordu. Ama bu düşünceye derinden derine bağlı olan müspet bilimlere karşı, bazı alman filozoflarının gösterdiği küçümsemeye katılmıyordu. Comte, eleştirici düşüncenin, insanlık tarihinde vaz geçilmez bir rol oynadığını kabul ediyordu. Eskiçağın ve Ortaçağın toplumlarının sosyal düzenine temel ödevi görmüş olan teolojik inançları bu e- leştirici düşünce yıkmıştı. Demek ki, pozitivizmin hayalini kurduğu insanlık düzeninin gerçekleşmesi için gerekli olan temizlemeyi bu eleştirici düşünce yapacaktı. Comte. müspet bilimleri, uzmanlar gibi de ele almıyordu. Bu bilimlerin gelişmelerinin aşağı yukarı sonuna vardıklarını ve hem eğitim hem de uygulama için onlardan kesin sonuçlar çıkarabileceğini düşünüyordu. Ayrıca, bilimleri, her birinin kendinden sonra gelene yaptığı hizmet bakımından kademe- leştirdi: matematik, astronomi, fizik, kimya ve biyoloji; bundan maksat, bütün öteki bilimleri kapsayan daha karmaşık bir bilimin, yani sosyolojinin doğmasını sağlamaktı.Daha önceki bilimler mühendisin ve hekimin sanatına nasıl temel oluyorsa, sosyoloji de, aklî bir siyaset sanatının temeli olacaktı. Comte'un amacı, törenleri ve kuralları, toplumu değişmez bir dengeye kavuşturacak olan bir insanlık dinine yol- açan müspet bir siyasete varmaktı. İnsanlığı yöneten ve eşyaya içkin olan bir kanunun varlığına iyimserlikle inanan ve kişilerin* hür davranışını küçümseyen felsefelere karşıt olarak, Maine de Biran (1766- 1824), daha yüzyılın başında kişicilik anlayışını ortaya atmıştı. Ravaison, Boutroux ve özellikle Bergson'un (1859-1941) felsefelerinde, yaratış, davranış serbestliği ve önceden kestirilemeyişe karşı duyulan inanç, büyük ve önemli bir yer tuttu. Bergson, Maine de Biran geleneği içinde yer alan bir benlik felsefesinden hareket ederek, ferdi, yeni ve evrensel değerleri mutlak olarak yaratan bir araç gibi gören bir hayat ve ruh felsefesine vardı.
Çağdaş dönem:
Kendi metotları ile iş gören ve bağımsız bilimler .haline gelmeğe yüz tutmuş olan psikoloji ve sosyoloji gibi «felsefî bilimler»! bir yana bırakacak olursak, çağdaş düşünce içinde iki genel yönelişten söz edebiliriz: bir yanda bilgi felsefesi; öte yanda, insan fesefesi.
• Bilgi teorisi, öğreti, felsefecilerin ve mantıkçıların yanı sıra, fizikçilerin ve biyoloji bilginlerinin de yaptıkları araştırmaları kapsar. Maksat, elde edilen bilgilerin tümünü belli bir düzene sokmaktır. Çünkü, matematik, tabiat ve insan bilimlerindeki gözkamaştırıcı ilerlemenin, geçen yüzyılda sanıldığı gibi basit bir toplanma şeklinde değil, iyice yerleşmiş görünen ilkeleri yeniden söz konusu ederek sağladığı anlaşılmıştır. Amerikalı filozof William James (1854-1912), çok daha önceden, pragma- tizm'i ortaya atmış bulunuyordu. Bu görüşe göre, bir önermenin doğruluğu sadece pratik etkinliğine ve «sağladığı başarı»- ya bağlıydı. Aynı şekilde, matematikçi Hen- ri Poincar£ de (1854-1912), matematik bilimlerinin ilkeleri ile, Descartes gibi kaynaklarını aramak için değil, uygulama a- lanlarının genişliğini ve sınırlarını belirlemek için uğraşıyordu. Aksiyonlar, apaçıklıklarından ötürü değil, teoremleri ispatlamağa yaradıkları için kabul ediliyorlardı. Nitekim, bir olgunun, değişmez kanunlara göre bir başka olguyu belirlediğini ileri süren determinizm (belirlemecilik veya gerekircilik), fizik bilimlerinin evrensel ve güvenilir bir ilkesi olmaktan çıkmıştı. Çünkü, çok küçük kütleleri inceleyen fizik bilimi, bu ilkeyi, o güne kadar kabul edilen şekliyle uygulamağa imkân bırakmayan olaylara rastlamıştı. İlkeler üzerindeki bu eleştirme, mantık alanına da yayılmış ve matematikçi mantıkçılar, ne doğru ne de yanlış olan önermelerden meydana gelen' mantık sistemleri düşünmeğe başlamışlardı. Farklarına rağmen bu çeşitli görüşlerin arasında inkâr edilemeyecek bir benzerlik vardır; ortak özellikleri, sürekli bir yenilenme içindeki deneylemeden ayrı olarak kendi kendine yeterli ve evrensel ilkelere dayanan bir akıla karşı duyulan güvensizliktir. Ama akla-karşıt olan bu tutumun, genel olarak akıldar çok, gerçeğin sağladığı deneylerle aşılmış olan aklî ilkelerin çok soyut ve dar bir biçimine karşı güvensizlik duyduğunu unutmamak gerekir. Nitekim bu özellik üzerinde duran F. Gonseth, açık bir felsefe halinde genişlemeye yatkın olan bir açık metodoloji ortaya koydu. G. Bache- lard, fizik alanında, açık akılcılık veya aklî maddecilik denilen fizik teorisini ortaya attı. Böylece, akıl, son ve kesin ifadesini hiç bir zaman bulamadığı gibi felsefî düşünce de kendine ve görevine daima sadık kalıyordu.
F. Brentano (1836-1917) ve E. Husserl (1859- 1938) tarafından ortaya atılmış olan jeno- menoloji, aslında çok daha geniş bir alanı kaplamakla birlikte, bilgi teorisi içinde ele alınabilir. Çünkü bu felsefe, temeli bakımından, özne-nesne ilişkisi hakkında ileri sürülmüş yeni bir görüştür. Kant'a göre, nesne, öznenin bilinci tarafından kuruluyordu. Husserl'e göre ise, bilinç doğrudan doğruya «yönelimli»dir; yani nesneye yönelir ve uzanır. Sezgisel olarak kavranılan bu nesnenin yapısı ise kendini bilince kabul ettirir.
insan felsefesi. Bu akım, aralarında birçok yakınlık bulunan ruh felsefesi ile varoluş felsefesi içinde aynı zamanda ortaya çıktı ve gelişti. Ruh felsefesi, sezgici, ruh- çu ve hatta varoluşçu» açıdan ortaya konmuş bir ontolojidir; ama bu akıma bağlı bazı düşünürler, eflatunculuğu benimsemekten de geri kalmazlar. Bu felsefenin çeşitli şekilleri vardır. Bu şekiller karmaşıktır ve ince farklarla birbirinden ayrılır. Le Sen- ne'in (1882-1954) klasik sayılabilecek idealizminden, Lavelle'in (1883-1951) manevî yakınlık veya katılma kavramına kadar, çeşitli görüşler, bu şekiller içinde yer alır. Üzerinde durulan farklı temalar arasındaki en sağlam bağın, değer probleminde ortaya çıkan sorular olduğu söylenebilir. Bu sorular ahlâkla ve kişinin varlığıyle ilintilidir. Ruh felsefesinin belli başlı temsilcileri şunlardır: Le Senne, Lavelle, J. Nabert, ve P. Lachieze-Rey.Kaynağı danimarkalı S. Kierkegaard'a (1813-1855) dayandırılan varoluşçu felsefeler ise, Almanya'da iki dünya savaşı arasında K. Jaspers ve M. Heidegger, Fransa'da ise, daha sonraları, J.-P. Sartre ve Merleau-Ponty tarafından ortaya atıldı. Fe- nomenoloji ile az çok ilişkileri olan ve «varoluşçu» diye nitelenen bu felsefeler, geleneklerin, törelerin ve sosyal kuralların kendimiz ve başkaları hakkında bize hazır bir halde sunduğu fikirlerin ötesine geçerek, Pascal'ın daha önce tasvir ettiği gerçek insanı, bütün çıplaklığı, yalnızlığı, tutarsızlıkları ve sefaleti içinde yakalamağa çalışır. Varoluşçuluğun yeniden bulmağa çalıştığı bu insan, Rousseau'nun ve Eskiçağda kiniklerin gözönünde tuttuğu «tabiat insanı» değil; sorumlu olmasına yolaçan belirli bir hayata ve konuma bağlanmış olan insandır.Ne var ki, varoluşçuluk bakımından, her bağlanma keyfî bir davranıştır; sadece akla dayanılarak haklı çıkarılamaz.
FELSEFENİN DEĞERİ:
FELSEFENİN DEĞERİ:
Felsefe hiç bir tekniğe bağlı değildir ve hiç bir sınırlı amacı göz önünde bulundurmaz. Bu olumsuz özellik, sadece fizik bilimlerde değil, insan bilimlerinde de tekniğin ilerlemesine ve bunun sonucu olarak başarıya önem verilen bir çağda, felsefenin birçok kimse tarafından bir yana atılmasına yol açtı. İşine gücüne âdeta çivilenmişcesine bağlı olan İnsan, evrensel problemler hakkında hâlâ merak ve kaygı duyuyorsa, çözüm yolu için kendini geleneklere veya tesadüfe bırakır. Bu eğilim sonuna kadar giderse, İnsanlık, büyük maddi ilerlemeleriyle birlikte, gelenek ve göreneğin eslik ettiği teknik yüzünden insanoğlunu olduğu yerde ve değişmezlik içinde bırakan ilkel toplumların gelişme seviyesine geri dönebilir. Bundan ötürü felsefe zorunludur. Ama felsefenin ne olduğunu iyi anlamak gerekir. Felsefe, sistem düşüncesiyle sık sık kandırılmaktadır. Tarih, sistemlerin birbiri ardınca yıkılıp gittiğini gösterdiği için, felsefenin bokuna bir çaba olduğu ileri sürülmektedir. Ama gerçek felsefeyi, az veya çok sağlamlığa sahip sistemlerde ve fikir kuruluklarında aramamak gerekir. Felsefe, bu sistemleri kuran ve yeni hakikatlere her zaman açık bulunan metottadır. Elde edildiğine inanılan sonuçlarda değişmez bir yan yoktur; ama bütün bunlar yok edilmesi imkânsız bir gerçeği de ortaya koyar. Bu gerçek, sürekli ilerleyişi içinde, çeşitli sistemleri art arda meydana getiren düşüncenin hareketidir ve fikir tarihçisi, her »eyden önce, bu sistemleri üretmiş olan düşünceyi arar.
♦ Felsefi sıf. Felsefe ile ilgili: Pere grini ömründe ilk defa felsefi bir bahse girmek islemedi (H.E. Adıvar). Felsefi akımlar.
♦ Felseflyat çoğl. i. Esk. Felsefe ile ilgili düşünceler ve bilgiler.
♦ Felsefiye sıf. Esk. Felseft'nin dişili. o Bibliyo.) [im]
Felsefe Konusunda Otorite (Autorite en Matiere de Philosophie). Pascal'ın 1648 ve 1651 yılları arasında yazdığı yazı. Bu çalışma Traile du Vide (Boşluğun incelenmesi) adlı esere önsöz olacaktı. Pascal, yazısında otorite ile aklı birbirinden ayıran sınırı çizmek ister. Art arda gelen kuşakları tek insan gibi düşünür. Yüzyılların deneyinden yararlanan bu ölümsüz insan, -ildiği mirası «sonsuz ve kesintisiz» bir biçimde geliştirmekle yükümlüdür, (l)
Felsefe Lügati (Dictionnaire Philosophi- que Portatif ou la Raison par Alaphabet), Voltaire'in eseri. 1752'de yazıldı, 1764'te üstüne yazarın adı konmadan yayımlandı. Büyük hacimli Encyclopedie'nin yanında, taşınması ve saklanması çok kolay bir kitaptır. Canlı bir sohbet havasında yazılmış olan bu eserde çok çeşitli konular, genellikle de devrimci konular işlenmiştir: ruh, güzel, Tanrı, gerilik, beğeni, savaş, insanlar, Cizvitler, yahudiler, cahillik, engizisyon, özgürlük, şekiller, mucizeler, felsefe, Tanrı inayeti, din, düş, üslûp, boş inanç, azap, hoşgörü, trajedi. Titizlikten oldukça uzak görünen bu eserde, yazar okul metafiziğine, dinlerin saçmalığına, siyasi ve sosyal yolsuzluklara, adlî yanılmalara, ceza kanunundaki sertliklere yüklenir. 1765'te parlamentonun ve Roma sarayının mahkûm ettiği bu eser, eski rejime çevrilen en etkili silâhlardandı, (l)
Felsefenin ilkeleri (Principia Phllisop- hlae), Descartes'ın eseri. Latince yazılmış olan bu eserin ilk baskısı 1644'te Amster- dam'da, Descartes'ın gözden geçirdiği son baskısı 1656'da gene Amsterdam'da; rahip Picot tarafından yapılan çevirisi 1647'de Paris'te yayımlandı. Eser dört bölümdür: 1° insan bilgisinin ilkeleri; 2° maddi şeylerin ilkeleri; 3° duyulur dünya; 4° yeryüzü. Descartes, son Uç bölümde, genel fizik anlayışını ortaya koyar. Genel fizik, evrensel mekanizm, yani bütün olguların maddeyle ve hareketle açıklamsı anlamına gelir. Descartes, hareketin yasalarından veya genel kurallarından hareket ederek, göklerin ve daha sonra yeryüzü nesnelerinin yapısını açıklar.Felsefenin Sefaleti (Mlsire de la Philosophie), Kari Marx'ın 1847'de yayımlanan eseri. Marx, bu eserde, Proudhon'un le Sys- lime des Conlradicllons Economiçues ou la Philosophie de la Mlsire (İktisadi Çelişkiler Sistemi veya Sefalet Felsefesi) [1846] adlı eserindeki iktisadî ve sosyal kavrayışlara karsı çıkar: Proudhon'un reformculu- ğuyle çatışır, bu reformculuğa karşı sınıf kavgasının devrimci çözümünU önerir, (l) Felsefe Tarihi (Hlsloire de la Philosophie), Emile Brihier'in eseri. Yazar 1926-1932 yılları arasında yayımlanan bu kitabında Eski çağdan bu yana belllba|lı felsefe akımlarını inceler.
Felsefe ve İçtimaiyat Mecmuan, İstanbul'da Türk Felsefe cemiyetinin resmî organı olarak üç ayda bir yayımlanmış dergi (1927-1929, 16 sayı). Kurucusu Agâh Sırrı (Levend), müdürü Mehmed Servet idi. Daha çok felsefe ve sosyoloji konularına yer veren bir dergiydi.
ARSENİK :
biri sarı, öbürü gri kristaller -alinde iki ayrı biçimde bulunan kimyasal bir elementtir. Simgesi As, atom numarası 33, atom ağırlığı 74,9216 olan bu element doğada gümüş ve antimon yataklarına yakın yerlerle serbest olarak ya da çeşitli bileşikler halinle bulunur. En yaygın bileşikleri realgar kırmızı zırnık) ve orpiment (sarı zırnık) gibi .arsenik sülfürleri ile arsenik oksitleridir. Ayıca çeşitli metal sülfürlerinin, özellikle bir :emir sülfürü olan arsenopiritin bileşiminde :e arseniğe rastlanır. Yumuşak sarı arsenikken daha kararlı olan gri arsenik ısıtıldığı zaman süblimleşir; yani erimeksizin doğrudan buhar haline geçer, buharı soğutulduğunda da sıvılaşmadan yeniden kristalsi katı biçimine öner.Bileşiklerinin İÖ 4. yüzyıldan bu yana bilinmesine karşın arseniğin kimyasal bir ele- nent olduğu ancak 1649'da keşfedildi. Arsenjk bileşiklerinin çoğu zehirlidir. Bunlardan ^azıları, özellikle arsenik III oksit ile arsenik • oksit ya da arsenik pentoksit sanayi açısından önemli maddelerdir. Arsenik III oksit böcek öldürücü ilaçlarda, cam yapımında ve hayvan derilerinin korunmasında, arsenik pentoksit ise böceklere ve zararlı otlara karşı kullanılan tarım ilaçlarının ve metal yapıştırıcılarının üretiminde kullanılır. Bir arsenik ve hidrojen bileşiği olan arsin, renksiz ve zehirli bir gazdır. Bu nedenle kimyasal silah (savaş gazı) olarak kullanıldığı gibi katkı maddesi olarak yarıiletkenlere de katılır. Arsenik asit, kurşun arsenat ve kalsiyum arsenat ise topraktaki tekhücreli asalakların ve tarım zararlılannın öldürülmesinde kullanılan, tarım açısından önemli bileşiklerdir.
Arsenik zehirlenmesi genellikle böcek ve tarım ilaçlarında, yağlıboya, duvar kâğıdı ve seramik yapımında kullanılan arsenik bileşiklerinin ağızdan ya da solunum yoluyla alınmasından ileri gelir. Bu bileşiklerin yüksek dozda bir kez alınması ya da küçük dozlar halinde art arda alınması aynı derecede etkilidir. Bu yüzden, özellikle geçen yüzyıllarda arsenikle işlenen cinayetlere çok sık rastlanırdı.
ARŞİMET:
Eskiçağın en büyük matematikçisi ve mucidi olan Arşimet Sicilya Adası'nda, bir Yunan kenti olan Siracusa'da doğdu. Öklit'in İÖ yaklaşık 300'de, Mısır'daki İskenderiye'de kurduğu okulda öğrenim gördükten sonra Siracusa'ya dönerek geometriyle uğraştı. Bilgisini günlük yaşamda karşılaştığı sorunların çözümüne uygulayarak, mühendisliği sağlam matematiksel temellere oturtan ilk bilim adamı olmuştur. Aynı zamanda astronomiyle de ilgilenen Arşimet, fizik ve matematik konularında kitaplar da yazmıştır.
Araştırmalarının çoğunu, Siracusa Kralı II. Hieron'un hizmetindeyken gerçekleştiren Ar- şimet'in çalışmalarına ve buluşlarına ilişkin pek çok öykü anlatılır. Bunlardan en ünlüsü, kralın yeni tacının saf altından olup olmadığını araştırmasıyla ilgili olandır. Öyküye göre, araştırmasını tacı parçalamadan yapmak zorunda olan Arşimet bu konuda bir süre düşünmüş, ama sorunun yanıtını ancak bir gün hamama gittiğinde bulabilmiştir. Yıkanmak üzere havuza girdiğinde suyun taştığına dikkat eden
Arşimet, o anda çözümü bulduğunu anlar. Hamamdan dışarı fırlayıp "Ev- reka! Evreka!" (Yunanca "buldum") diye bağırarak caddelerde koşmaya başlar. Arşi- met'e göre, eğer taç saf altından yapılmışsa, mekânda aynı ağırlıktaki saf altın kadar yer kaplaması gerekiyordu. Taç ve aynı ağırlıktaki altın sırayla su dolu bir kaba konulduklarında, taşıracakları suyun miktarı ya da hacmi eşit olmalıydı. Arşimet yaptığı deneyin sonunda bu miktarların eşit olmadığını belirledi; kral aldatılmıştı. Bu basit deneyle Arşimet cisimlerin göreli yoğunluklarını keşfetti.
Ayrıca kaldıraç yasasını da ortaya koyan Arşimet, ağır bir cismin, ağırlık merkezine uygulanacak bir kuvvetle yerinden oynatılabileceğini gösterdi. Onun, "Bana bir dayanak noktası gösterin, Dünya'yı yerinden oynatayım" dediği de söylentiler arasındadır. Alçak bir yerden yükseğe su çıkarmaya yarayan "Arşimet burgusu" adlı aygıt, Mısır gibi sıcak ve kurak ülkelerde hâlâ sulama amacıyla kullanılır.Arşimet, Roma ve Kartaca arasındaki uzun ve acılı bir savaş döneminde yaşadı. Kral Hieron'un Kartacalılar'ı desteklemesi üzerine, İÖ 214'te Claudius Marcellus komutasındaki Roma ordusu Siracusa'yı kuşattı. Arşimet birçok savaş aracı yaparak kralın kuşatmaya karşı koymasında yardımcı oldu. Bir söylentiye göre, Arşimet dev aynalar yardımıyla güneş ışınlarını Roma gemilerinin yelkenlerine odaklayarak onları yakmıştır. Düşmana çok iri taşlar fırlatabilen büyük bir mancınık yaptığı da söylenir. Sonunda İÖ 212'de Marcellus Siracusa'yı ele geçirdi; Arşimet ise Romalı bir asker tarafından öldürüldü.Bir küre ile bu küreyi çevreleyen silindirin yüzeyleri ve hacimleri arasındaki ilişkiyi ilk kez ortaya koyduğu için, Arşimet'in mezarı silindir içine yerleştirilmiş bir küreyle işaretlenmiştir. En büyük yapıtını geometri alanında veren Arşimet, büyük bir zekâ ürünü olan mekanik buluşlarını önemsememiştir.
ARTEMİS:
Yunan mitolojisinde av hayvanları, toprak ve bereket tanrıçasıdır. Anadolulu ana tanrıça simgeside çeşitli evrelerden geçerek,kesin olarak saptanamayan bir dönemde efesli artemis biçimini almıştır.tanrıların kralı zeus un kızı ve tanrı apollonun kız kardeşi olan artemis den Homeros'un İlyada adlı yapıtında bazen "ok taşıyan tanrıça", bazen de "hayvanlar tanrıçası" olarak söz edilmiştir. Doğaya egemen olduğu düşünülen Artemis, canlıların ölüm kalımını elinde tutan bir tanrıçaydı. Ok, yay, at ve arabayla betimlenmiştir. Aynı zamanda Ay tanrıçasıydı; sürekli değişen Ay'ı etkisi altında tutardı. Uygarlığın ko- ruyucusuydu. Gökte ve yeryüzündeki gerçek ve gerçeküstü bütün yaratıklar onun buyru- ğundaydı.Doğanın içinde hayvanlarla birlikte yaşayan, ormanlarda, derelerde ağaç ve su peri- leriyle dolaşıp eğlenen avcı Artemis, aynı zamanda doğum yapan kadınların da koruyucu- suydu. Oysa kendisi evlenmeyi istemediği için ona eşlik eden periler de evlenmeyeceklerine söz vermek zorundaydı.
Kaynak :Temel britanicca cilt 2
Merhaba,
YanıtlaSilHastalarımız için böbrek satın almak için bir kez daha buradayız ve onları kurtarmak için bir böbrek bağışlamak isteyen herkese iyi miktarda para ödemeyi kabul ettiler ve böylece bağışta bulunmak istiyorsanız veya bir Hayat kurtarmak istiyorsanız, lütfen aşağıda e-posta ile bize yazın.
Bu sizin için zengin olmanız için bir fırsattır, biz temin ederim ve bizimle% 100 güvenli bir şekilde sizinle güvence altına alıyoruz, herşey yoluna giden böbrek bağışçılarına göre yapılmalıdır.
Artık boşa harcamayın, lütfen irruaspecialisthospital20@gmail.com adresine bize yazınız.
Irrua Uzman Eğitim Hastanesi.