SAFRANBOLU,
Karadeniz Bölgesi'nin Batı Karadeniz Bölümü'nde yer alır. Araç Çayı vadisinin
kuzey kesiminde kurulmuş olan Safranbolu, Zonguldak iline bağlı olan aynı adlı
ilçenin merkezidir. Eski bir yerleşme alanı olduğu bilinen ilçe toprakları,
kuzeyde Bartın Çayı'nın yukarı çığırından güneyde Filyos Çayı vadisine kadar
uzanır. Filyos Çayı'na bu yörede Soğanlı Çayı denir.
Kesin olarak bilinmemekle birlikte adının, eskiden bu
yörede yaygın olarak yetiştirilen safran bitkisinden kaynaklandığı sanılmaktadır.
19. yüzyıl ortalarında Osmanlı Devleti'nden yurtdışına satılan safranın önemli
bir bölümü Safranbolu'da üretiliyordu. Katıldığı yiyecekleri sarıya boyayan
safran eczacılıkta ve boyacılıkta da kullanılır. Türkiye'de de zerde yapımında
kullanılan safran dünyanın en pahalı baharatıdır. Safran üretimi günümüzde
Safranbolu'ya bağlı birkaç köyde sürdürülmektedir.
Eski kaynaklardan öğrenildiğine göre, önemli bir
ticaret merkezi olan Safranbolu kentinin çevresindeki topraklar verimli tarım
alanlarından oluşuyordu. Bağlar ile bahçelerin yaygın olduğu bu yörede dut
üretiminin geliştirilmesi için Osmanlı Devleti'nin özendirici bazı çalışmalar
yaptığı bilinir. Safranın yanı sıra çavuş üzümleriyle de ünlü olan Safranbolu
yöresindeki çam ormanlarında yapılan odun ve kereste üretiminden büyük ölçüde
gelir elde ediliyordu. Halkının bir bölümü Rumlar'la Ermeniler'den oluşan ken
tin çevresindeki canlı tarım ve ormancılık etkinliklerinden sağlanan kazançla,
özellikle 19. yüzyıl sonlarında Safranbolu'nun zenginleştiği sanılmaktadır.
Daha 18. yüzyılda dönemin koşullarına uygun biçimde kentleşmeye başlayan
Safranbolu, 19. yüzyılda daha da gelişti. Günümüzde özgün mimari yapısıyla
Safranbolu'yu turizm açısından çekici kılan 2-3 katlı evlerin çoğu yörenin ve
kentin zenginleştiği bu dönemden kalmadır.
Safranbolu, "şehir" olarak adlandırılan
kent
merkezi, Kıranköy ve Bağlar olmak üzere üç bölümden oluşur. Küçük akarsu
vadileriyle parçalanmış engebeli bir arazide kurulmuş olan kent merkeziyle
Kıranköy'de birbirinin görüş alanını kapatmayacak biçimde yamaçlara yayılmış
olan evler yüksek avlu duvarlarıyla çevrilidir. Kışın geçirildiği bu evlerin
avlu duvarları soğuk rüzgârları engeller. Bu mevsimde, tavanları daha alçak,
pencereleri az sayıda ve daha küçük olan orta katlarda oturulur. Havalar
ısındığında geçilen bol ve geniş pencereli, yüksek tavanlı üst katlar daha
serin olur. Yaz sıcakları başladığında, Bağlar'da bulunan, sıcağın etkisini
azaltacak biçimde tasarlanmış, açık sofalı ve camsız pencereli evlere
taşınılır. Bu evlerde kışlık yiyeceklerin hazırlandığı ve pekmez kaynatıldığı
mekânlar da vardır. Bağlık ve bahçelik bir alanda kurulmuş olan Bağlar'daki
evlerin çevresi genellikle bahçeyle çevriliyken, şehir ve Kıranköy'deki
evlerin avlusunda geniş bahçelere rastlanmaz. Safranbolu'da kışın geçirildiği
kesimde sokaklar oldukça dardır. Evlerin ahşap payandalarla desteklenen
çıkmalı üst katları bu dar sokaklara taşar.
Üstleri genellikle kiremitle örtülü olan avlu
duvarlarında kullanılan yapı malzemesi kerpiç ya da taştır. Evler ise ahşap
iskeletin araları tuğla, yassı küçük taş ya da kerpiçle örülerek yapılmıştır.
Bu yapı biçimine hımış adı verilir. Evlerin iç bölümlerinde ahşap malzeme
egemendir. Duvar ve tavanlarda ahşap işlemeciliğinin yöreye özgü zengin örnekleri
görülür. Duvar süslerinde batının büyük ölçüde etkisi altında kalan İstanbul süslemeciliğinin
izlerine fazlaca rastlanmaz. Odalar tüm gereksinmeleri karşılayan bağımsız
birimler biçiminde düzenlenmiştir. Oda duvarlarında raflar, ocak, yüklükler ve
dolaplar vardır. Sedirlerle çevrili olan bu odaların duvarlarındaki bazı
dolaplar yıkanma yeri olarak kullanılır. Zengin evlerindeki bazı odalarda havuz
vardır. Korumaya alınmış olan bu evlerin sokağa açılan bazı pencereleri cumbalı
ve kafeslidir.
Safranbolu'da bu evlerin yanı sıra Candaroğulları ve
Osmanlılar'dan kalma başka tarihsel yapılar da vardır. Eski Cami olarak
adlandırılan Gazi Süleyman Paşa Camisi'nin 14. yüzyılda bir kiliseden
çevrildiği sanılmaktadır. Candaroğulları döneminde yapılmış olan öteki yapılar
Gazi Süleyman Medresesi, Taş Minare Camisi ile Eskihamam ve Taşköprü'dür.
Başlıca Osmanlı yapıları ise Köprülü, Hidayetullah, Dağdelen, Kazdağlı, İzzet
Mehmed Paşa camileri ile Cinci Hanı'dır.
Buradaki tarihsel dokunun fazlaca bozulmadan günümüze
ulaşabilmiş olmasının başlıca nedeni, 1950'lerden sonra yakınındaki Karabük'ün
bir sanayi merkezi olarak gelişmesi, kentleşme olgusunun Safranbolu'da
yaygınlaşmamasıdır. Her yıl birçok yerli ve yabancı turist ile araştırmacı
tarafından ziyaret edilen Safranbolu'da tarihsel dokuya zarar vermeksizin
yapılmış olan bazı yeni konaklama tesirleri vardır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder