Vanilya

 dendiğinde hiç kuşkusuz çoğumu­zun aklına ilk önce, sıcak yaz günlerinde o çok severek yediğimiz vanilyalı dondurmalar gelir. Aslında yalnızca dondurmaya değil, başka pek çok sütlü tatlıya, pastaya, şekerle­me ve içeceğe de katılan bu hoş kokulu baharat tropik bölgelere özgü bazı tırmanıcı orkide türlerinin meyvelerinden çıkarılır. Sa­lepgiller (Orchidaceae) familyasının Vanilla cinsinde yer alan bu türler içinde ticari açıdan en önemlisi Meksika vanilyasıdır (Vanilla planifolia). Adından da anlaşıldığı gibi ana­yurdu Meksika olan bu vanilya bitkisi öbür Orta Amerika ülkeleri ile Güney Amerika' nın kuzeyinde de yabani olarak yetişir; ayrıca Madagaskar, Cava ve öbür tropik adalarda özel olarak yetiştirilir. Okyanusya kökenli Tahiti vanilyası (Vanilla tahitensis) da değerli türlerden biridir.

Vanilya bitkileri iklimin sıcak ve nemli, toprağınsa gevşek olduğu düzlük bölgelerde yetişir. Kendi başına dik duramadığından yakınındaki ağaçlara ya da başka desteklere tırmanan bu bitkilerin yeşilimsi sarı, çan biçimli zarif çiçekleri ve geniş yapraklan vardır. înce, uzun bir fasulyeyi andıran, yaklaşık 20 cm boyundaki badıç biçimli mey­velerinin içinde yağlı siyah bir öz ve çok sayıda küçük siyah tohum bulunur.

Vanilya elde edebilmek için meyveler he­nüz olgunlaşmadan önce toplanır, büyük fı­rınlarda kurutulur, açık havada güneş altında

bekletilir ve daha sonra havalandırması olma­yan, tümüyle kapalı ve nemli bölmelere kona­rak mayalanmaya bırakılır. Bu işlemler sonu­cunda suyu çekilerek buruşan ve kahverengi­ye dönen meyveler parçalanıp alkol içinde bekletilerek vanilya özütlenir.

Vanilya gıda sanayisi dışında bazı eczacılık ürünleri ile sabun ve parfümlerin yapımında da koku verici olarak kullanılır. Vanilyanın hoş kokusu ve tadından yararlanmayı ilk kez Aztekler akıl etmiştir; Aztekler kakao tanele­rinden yaptıkları xocoatl denen içeceğe acı lezzetini değiştirmek için vanilya katarlardı. Ne var ki, üretilmesi güç ve pahalı olduğun­dan doğal vanilya günümüzde artık pek kulla­nılmamaktadır. Onun yerine vanilyanın öz­gün kokusunu veren yapay "vanilin" bileşiği kullanılır. Ayrıca, Güney Amerika'ya özgü bir ağaç olan çin baklasından da vanilya koku­lu bir madde elde edilir.