Uyku Hastalığı

Afrika'nın en büyük dertlerinden biri olan uyku hastalığının etke­ni, tripanozoma denen çok küçük bir asalak­tır. Tekhücrelilerin kamçılılar grubundan olan bu hayvansal asalak, kan emici çeçe sinekleriyle taşınır (bak. Çeçe sineği). Çeçe sineği hasta bir insanı soktuğunda o insanın kanındaki asalaklar önce sineğe, daha sonra sineğin soktuğu sağlıklı bir insanın kanına geçer. Tripanozomanın kana karışmasından bir süre sonra yüksek ateş, deri döküntüleri, baş ağrısı ve iştahsızlık gibi ilk hastalık belirti­leri başlar. Önce sineğin ısırdığı bölgedeki, daha sonra koltuk altlan, ense ve kasıklardaki bütün lenf düğümleri şişer. Bu ilk evrelerde hastalık ilaç tedavisiyle, hatta kendiliğinden iyileşebilir. Ama asalaklar sinir sistemine yerleştikten sonra yapacak pek bir şey yoktur. Bu aşamada, hastalığa adını veren sürekli uyuşukluk ve uyuklama dönemi başlar. Yiyip içmeye bile gücü kalmayan hasta, engelleye- mediği bir uyku ve duyumsamazlık içinde bilincini yitirerek komaya girer, hatta ölür.

Uyku hastalığıyla savaşmanın en etkili yolu çeçe sineklerinin yok edilmesidir. Ama bu pek kolay olmaz, çünkü çeçe sinekleri genel­likle akarsu kıyılarındaki sık ormanlarda ve ağaçların altındaki gür bitki örtüsünde barı­nır. Bu nedenle, bir yandan ormanları kimya­sal böcek öldürücülerle ilaçlamak, bir yandan da orman altı bitki örtüsünü seyreltmek gere­kebilir. Üstelik bu sinekler bazen yabanıl hayvanların, özellikle antilopların üzerinde yaşadığından, Afrika'nın birçok yerinde uyku hastalığını önlemek için binlerce antilop öldü­rülmüştür. Bütün bu önlemlere karşın sinekler bir süre sonra yeniden her yanı kapladığı için, günümüzde bu yöntemler pek uygulan­mıyor. Halkın çeçe sineklerinden korunması, hastaların ve taşıyıcıların sağlıklı kişilerden uzak tutulması ve düzenli aralıklarla halka koruyucu ilaç verilmesi daha iyi bir çö­zümdür.

Çeşitli tripanozoma türlerinden ileri gelen bütün hastalıklar tripanozomiyaz adı altında toplanır. Bu nedenle, Afrika'ya özgü olan uyku hastalığının bir başka adı da Afrika tripanozomiyazıdır. Gene tripanozoma gru­bundan başka bir asalağın yol açtığı Güney Amerika tripanozomiyazı ise daha çok Chagas hastalığı adıyla bilinir. Bazı tahtakurularının dışkılarıyla bulaşan bu hastalık, başlangıç­taki yüksek ateş dışında genellikle hafif geçer; ama asalaklar kalp kasına yerleştiğinde ölüm kaçınılmaz olur.